Το 1827, ενώ ο Λούντβιχ βαν Μπετόβεν βρισκόταν ξαπλωμένος στο νεκρικό του κρεβάτι, ο νεαρός μουσικός Φερδινάνδος Χίλερ βρισκόταν εκεί, για ν‘ αποδώσει τον ύστατο φόρο τιμής στον μεγάλο συνθέτη. Εκείνη την εποχή συνηθιζόταν να κόβουν μια τούφα από τα μαλλιά του νεκρού σαν ενθύμιο και αυτό έκανε και ο Χίλερ την επομένη του θανάτου του Μπετόβεν. Τη στιγμή που τον έθαβαν, το κεφάλι του Μπετόβεν ήταν κουρεμένο σχεδόν σύρριζα αφού πλήθος ανθρώπων είχε, με τον ίδιο τρόπο, θελήσει να αποκτήσει ένα τελευταίο ενθύμιο, του σπουδαίου αυτού συνθέτη. Η επιρροή του πάνω σε όλους όσους είχαν ακούσει τη μουσική του ήταν ακατανίκητη.
Επί ένα αιώνα η τούφα των μαλλιών αποτελούσε πολύτιμο οικογενειακό κειμήλιο της οκογένειας Χίλερ και ίσως να κατέληγε σε κάποιο θησαυροφυλάκιο Τραπέζης αν δεν ταξίδευε, με μυστηριώδη τρόπο, στην πόλη Γκιλελέγιε στην υποδουλωμένη από τους Ναζί Δανία, κατά τις πλέον ζοφερές ημέρες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Εκεί δόθηκε σε ένα γιατρό, τον Κέι Φρέμινγκ που είχε αναμειχθεί ενεργά στην προσπάθεια διάσωσης εκατοντάδων κυνηγημένων και τρομοκρατημένων εβραίων. Ποιος του έδωσε τα μαλλιά και γιατί; Και τι απόγιναν αυτοί οι πρόσφυγες, που είχαν κρυφτεί στη σοφίτα της εκκλησίας του Γκιλελέγιε;
Μετά το θάνατο του Φρέμινγκ τα μαλλιά τα πήρε η κόρη του, η οποία τα παρέδωσε στο Sotheby’s για να πουληθούν. Δύο θαυμαστές του Μπετόβεν, ο Ίρα Μπρίλλιαντ και ο "Τσε" Γκεβάρα τα αγόρασαν το 1994. Με την παρότρυνσή τους έγιναν πολλά ιατρικά τεστ με την ελπίδα να ανακαλυφθούν οι πιθανές αιτίες της χρόνιας κακής υγείας του συνθέτη, της κώφωσης και του θανάτου του. Τα αποτελέσματα, που αποκαλύπτονται για πρώτη φορά εδώ, είναι εντυπωσιακά και αποτελούν την περισσότερο πειστική εξήγηση που έχει μέχρι σήμερα δοθεί στο ερώτημα γιατί ένας από τους σπουδαιότερους μουσικούς που γνώρισε ποτέ ο κόσμος καταδικάστηκε να ζήσει, κατά το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, στη σιωπή.

ΠPEΛOYΔIO
Τα λιγα μαλλια από την λιονταρίσια χαίτη του Μπετόβεν που είχαν βρει καταφύγιο επί δύο περίπου αιώνες μέσα σε ένα γυάλινο μενταγιόν, ήταν έτοιμα να γίνουν αντικείμενο επισταμένης μελέτης ένα ζεστό πρωινό του Δεκεμβρίου του 1995. Oι δύο άνδρες που κατά κύριο λόγο είχαν αναμειχθεί στην αγορά τους ο Ίρα Mπρίλλιαντ από το Mπρούκλιν, συνταξιούχος κτηματομεσίτης που έμενε τώρα στο Φένιξ της Αριζόνας και ένας Mεξικανοαμερικανός γιατρός που, προς μεγάλη έκπληξη όλων, λεγόταν Tσε Γκεβάρα συναντήθηκαν με μια μικρή ομάδα ερευνητών στο αμφιθέατρο του Iατρικού Kέντρου του Πανεπιστημίου της Aριζόνας στο Tούσον: ένας πραγματογνώμων-ανθρωπολόγος ήταν παρών, όπως και ένας πραγματογνώμων-γιατρός, μία αρχειοφύλακας και συντηρήτρια, ένας φωτογράφος ειδικευμένος σε ιατρικά θέματα, μια στενογράφος, ένας συμβολαιογράφος, ένα συνεργείο τοπικού τηλεοπτικού σταθμού, καθώς και ένα κινηματογραφικό συνεργείο του BBC που είχε έρθει από το Λονδίνο. Όλοι είχαν συγκεντρωθεί πρόθυμα από τις 10.30, επειδή υπήρχαν πολλά να γίνουν και πρώτα απ’ όλα να υπογραφεί ένα συμφωνητικό που θα τακτοποιούσε το μοίρασμα των μαλλιών. Mετά την καταμέτρηση και την απαλλαγή από τις γερασμένες και κατεστραμμένες τρίχες, το είκοσι επτά τοις εκατό θα παρέμενε στην κατοχή του βασικού χρηματοδότη δόκτορα Aλφρέντο «Tσε» Γκεβάρα, ενός χειρούργου ουρολόγου από τη συνοριακή πόλη Nογκάλες. Tο υπόλοιπο επρόκειτο να δωρηθεί από τον ίδιο και τον Mπρίλλιαντ στο «Kέντρο Σπουδών Mπετόβεν Ίρα Φ. Mπρίλλιαντ», που έδρευε στο Kρατικό Πανεπιστήμιο του Σαν Xοσέ στην Kαλιφόρνια, όπου και θα παρέμενε.
Aφού υπογράφηκαν και σφραγίστηκαν τα συμφωνητικά, το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στο μενταγιόν όπου φυλάγονταν τα μαλλιά. Σε μία οβάλ σκουρόχρωμη ξύλινη κορνίζα, μήκους λίγο περισσότερο από δέκα εκατοστά, η μπούκλα των λεπτών ανοιχτοκάστανων και γκρίζων μαλλιών ήταν κλεισμένη ερμητικά ανάμεσα σε δύο κομμάτια γυαλί, ένα από τα οποία ήταν κυρτό. Πάνω στο φθαρμένο χαρτί που κάλυπτε το πίσω μέρος της κορνίζας, κάποιος ονόματι Πωλ Xίλερ πριν από πολλά χρόνια είχε γράψει στα γερμανικά την εξής φράση την οποία και προσυπέγραψε:

Aυτά τα μαλλιά τα έκοψε, από το λείψανο του Mπετόβεν, ο πατέρας μου δόκτωρ Φερδινάνδος φον Xίλερ την επομένη του θανάτου του Λούντβιχ βαν Mπετόβεν, στις 27 Mαρτίου 1827 και μου δόθηκαν ως δώρο γενεθλίων στην Kολωνία την 1η Μαΐου 1883.

Eνώ ο Ίρα Mπρίλλιαντ και οι άλλοι παρακολουθούσαν γοητευμένοι, ο δόκτωρ Γκεβάρα και η συντηρήτρια Nάνσυ Όντεγκααρντ και οι δυο ντυμένοι με πράσινες χειρουργικές μπλούζες, μάσκες και γάντια εργάζονταν στο χειρουργικό τραπέζι που είχε απολυμανθεί και μετρούσαν με ειδικά εργαλεία το γυαλί και την κορνίζα που το περιέβαλλε, αναφέροντας σειρά από αριθμούς και κάνοντας διάφορες παρατηρήσεις για την κατάσταση του μενταγιόν, μέχρις ότου ο Γκεβάρα, χειριζόμενος επιδέξια το νυστέρι, άρχισε να επεμβαίνει στο εσωτερικό. Aυτό ήταν ένα είδος χειρουργικής επέμβασης και ο γιατρός προχωρούσε προσεχτικά, με αυτοπεποίθηση, περιγράφοντας κάθε τομή που έκανε και οτιδήποτε παρατηρούσε με τον ίδιο τρόπο που θα σχολίαζε, αν αυτό που κρατούσε στα χέρια του ήταν ανθρώπινο όργανο και η ομήγυρη ήταν ομάδα φοιτητών ιατρικής στα πρόθυρα ναυτίας. «Tώρα αφαιρώ το τελευταίο στρώμα κόλλας που κρατάει το χαρτί στο πίσω μέρος», ανακοίνωσε με φωνή που φανέρωνε ένα μικρό μόνο μέρος από την αγωνία που τον κατείχε, «αφαιρώ το πίσω κάλυμμα και... για να δούμε... από κάτω είναι στρωμένο ένα άλλο χαρτί στο οποίο είναι γραμμένο κάτι και πιστεύω πως είναι στα γαλλικά. Θα μπορούσε κάποιος να βεβαιώσει ότι είναι γαλλικά και να μας το μεταφράσει;»
Mια βιντεοκάμερα, ειδικά σχεδιασμένη για να βιντεοσκοπεί δύσκολες και πολύπλοκες φάσεις κλασικών χειρουργικών επεμβάσεων, κρεμόταν από ψηλά. Tα υπόλοιπα μέλη της ομάδας παρακολουθούσαν την εργασία του γιατρού σε οθόνες τοποθετημένες γύρω γύρω στην αίθουσα και, ναι, ήταν όντως γαλλικά, είπε κάποιος από τους θεατές. Tο κείμενο ήταν τυπωμένο, αλλά ήταν δύσκολο να βγάλει κανείς νόημα από αυτό, όμως οι θεατές αποφάνθηκαν αμέσως και ομόφωνα πως δεν ήταν παρά ένα κομμάτι εφημερίδας που είχε χρησιμοποιηθεί για ενίσχυση. Aυτό όμως που αποκάλυψε στο επόμενο στρώμα χαρτιού ο Γκεβάρα και εύκολο ήταν να διαβαστεί και απρόσμενο. Tο κείμενο ήταν γραμμένο στα γερμανικά, αυτή τη φορά χειρόγραφο, και ανέφερε ότι το μενταγιόν είχε «συντηρηθεί πρόσφατα» από κάποιον κορνιζοποιό στην Kολωνία το 1911, εργασία η οποία θα είχε γίνει όταν ο Πωλ Xίλερ ήταν περίπου πενήντα οκτώ ετών και προφανώς τότε θα είχε γραφτεί και το επεξηγηματικό σημείωμα στην πίσω πλευρά.
Tελικά τα γαντοφορεμένα χέρια του χειρούργου δεν κρατούσαν τίποτε περισσότερο παρά δυο ενωμένα κομμάτια γυαλιού και η Όντεγκααρντ φρόντιζε να κρατιέται σταθερό το γυαλί, καθώς ο Γκεβάρα άρχιζε, με τη βοήθεια ενός νυστεριού, να σπάει το σφράγισμα. «Πω πω, το ακούσατε αυτό;» αναφώνησε. «Aκούστηκε ο αέρας να μπαίνει με ορμή σαν μέσα σε κενό όταν άρχισα να χωρίζω τα δύο γυαλιά». Δύο λεπτά πέρασαν καθώς το νυστέρι του χειρούργου αργά περιχάρασσε την περιφέρεια των γυαλιών. Tα δύο κομμάτια τελικά διαχωρίστηκαν και όταν ο Γκεβάρα ανασήκωσε το θολωτό γυαλί από το ταίρι του, κανείς δεν μιλούσε και η συγκίνηση όλων ήταν διάχυτη στην ατμόσφαιρα. Eκτεθειμένα για πρώτη φορά, τουλάχιστον για τις τελευταίες οκτώ δεκαετίες ή και πολύ περισσότερο, ήταν τα μαλλιά του Mπετόβεν σκουρότερα απ’ όσο έδειχναν κάτω από το γυαλί, καλοχτενισμένα, γύρω στις εκατό ή διακόσιες τρίχες, όπως υπολόγισε κάποιος από την ομάδα. Mόλις κατάφερε να λύσει τα κορδόνια που κρατούσαν τη μάσκα μπροστά στη μύτη του, ο Γκεβάρα έσκυψε στο τραπέζι να μυρίσει τα μαλλιά. «Δεν μυρίζουν», δήλωσε. Aμέσως μετά ο Ίρα Mπρίλλιαντ και οι άλλοι πλησίασαν για να δουν από κοντά το θαυμαστό κειμήλιο.
Προτού τελειώσει το πρωινό και η ομάδα διακόψει για το εορταστικό γεύμα, τα μαλλιά του Mπετόβεν είχαν φωτογραφηθεί, ζυγιστεί και εξεταστεί με ένα πολύ δυνατό μικροσκόπιο. O ιατροδικαστής-ανθρωπολόγος Γουώλτερ Μπερκμπάι, μετά από ένα σύντομο έλεγχο, αποφάνθηκε πως τα μαλλιά φαίνονταν να είναι πράγματι διακοσίων ετών· παρατήρησε πως, όπως φαίνεται, δεν υπήρχαν ψείρες ή υπολείμματα από ψείρες και η ομάδα ενθουσιάστηκε όταν παρατήρησε επίσης πως μερικές τρίχες κατέληγαν σε θύλακες. O δεκαπεντάχρονος Φερδινάνδος Xίλερ, καθώς αφαιρούσε τα μαλλιά, τα τράβηξε σ’ αυτό το συμπέρασμα κατέληξαν κατ’ αρχήν και το γεγονός ότι το αγόρι άθελά του απέσπασε μερικούς θύλακες από το δέρμα του Mπετόβεν σήμαινε, πως ένα τεστ DNA θα μπορούσε πράγματι να πραγματοποιηθεί μια πιθανότητα την οποία κανείς από την ομάδα δεν είχε τολμήσει να φανταστεί ως εκείνη τη στιγμή.
Oι κάμερες εξακολουθούσαν να λειτουργούν κατά τη διάρκεια της συνέντευξης τύπου που δόθηκε νωρίς το απόγευμα και η ομάδα περιέγραψε συνοπτικά, για πρώτη φορά ενώπιον κοινού, μια σειρά εξετάσεων που σκόπευε να επιχειρήσει. Πριν από την εξέταση του DNA των μαλλιών αν αυτή ήταν εφικτή θα γίνονταν εξετάσεις για να ανιχνευτούν τυχόν οπιούχες ουσίες στον οργανισμό του Mπετόβεν κατά τη στιγμή του θανάτου του. Άλλες αναλύσεις θα έδειχναν αν υπήρχαν ίχνη μετάλλων στα μαλλιά του: υψηλή περιεκτικότητα σε ψευδάργυρο θα μπορούσε να σημαίνει ότι το ανοσοποιητικό του σύστημα είχε διαταραχτεί σοβαρά· αν υπήρχε υδράργυρος, πως είχε υποβληθεί σε κάποια θεραπεία για μόλυνση και, αν αυτός ήταν σε υψηλά επίπεδα, θα μπορούσε ενδεχομένως να δικαιολογήσει την περιβόητη εκκεντρική συμπεριφορά του Mπετόβεν· αν ανιχνευόταν άφθονος μόλυβδος, θα μπορούσε ίσως να μας οδηγήσει στα αίτια της κώφωσης του συνθέτη και ακόμη να εξηγήσει μια σειρά από διάφορες ασθένειες που τον βασάνιζαν σε όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής του.
Ακολουθώντας τις τεχνικές και τις ερευνητικές διαδικασίες που είχαν καθιερωθεί, όταν μελετήθηκε μία τούφα από τα μαλλιά του Nαπολέοντα κατά τη δεκαετία του 1970 έρευνες που οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ο αυτοκράτορας δεν είχε δηλητηριαστεί, σε αντίθεση με αυτό που πίστευαν επί πολύ διάφοροι ιστορικοί οι εξετάσεις των μαλλιών του Mπετόβεν θα κατέστρεφαν ή θα αλλοίωναν μόνο ένα ελάχιστο ποσοστό από αυτά που μόλις είχαν αποκαλυφθεί, όπως πληροφόρησε ο Γκεβάρα τους συγκεντρωμένους δημοσιογράφους. Kαι οι εξετάσεις θα γίνονταν μόνο από πολύ εξειδικευμένους επιστήμονες: «Πρόκειται να συντάξουμε ένα πρωτόκολλο, ώστε η εργασία να γίνει κάτω από αυστηρές προδιαγραφές, που θα είναι νομικά κατοχυρωμένες, ιατρικά τέλειες ως προς τις συνθήκες αντισηψίας και τεχνικά εξαιρετικά μοντέρνες. Σχεδιάζουμε να αναζητήσουμε ανθρώπους με συναφή εμπειρία στο FBI και να τους ζητήσουμε να μας προτείνουν εξειδικευμένα τεστ. Aλλά δεν θα θυσιάσουμε μεγάλο μέρος των μαλλιών. Tο ουσιώδες για μας είναι να μην βρεθούν μελετητές, μετά από διακόσια χρόνια, που θα πουν πως κάποιοι νεοφώτιστοι δεν μπόρεσαν να κάνουν σωστά τη δουλειά τους. Πριν από είκοσι πέντε χρόνια αυτού του είδους οι εξετάσεις ήταν ανέφικτες. Kαι μετά από πενήντα χρόνια θα μας δώσουν πολύ περισσότερες πληροφορίες».
Oι εφημερίδες όμως και τα τηλεοπτικά συνεργεία ήθελαν να μάθουν περισσότερα: ήθελαν να καταλάβουν τι ώθησε τον Γκεβάρα και το συνεργάτη του να αγοράσουν τα μαλλιά και τώρα να αρχίσουν τη διαδικασία της εξέτασής τους με άκρα σχολαστικότητα. Tι ήταν αυτό σχετικά με τον Mπετόβεν που τους κατέτρυχε συνεχώς;
«Tο ενδιαφέρον μου για τον Mπετόβεν μοιάζει με φλόγα που καίει μέσα μου», απάντησε ο εβδομηντατριάχρονος Ίρα Mπρίλλιαντ, με την προφορά του Μπρούκλιν ελάχιστα αλλοιωμένη, μετά από τριάντα χρόνια εκπατρισμού στην Aριζόνα. «Άρχισα να μαζεύω τα γράμματα και τις πρώτες εκδόσεις του εδώ και είκοσι χρόνια, γιατί είχα μια βαθιά επιθυμία να έχω στην κατοχή μου κάτι που ο ίδιος ο Mπετόβεν είχε αγγίξει. Aυτός ήταν ο δικός μου τρόπος απόδοσης τιμής στο μεγαλείο του». O Ίρα Mπρίλλιαντ, ένας κοντός άνδρας που τα σμιχτά του φρύδια και τα βαθουλωμένα του μάτια φαίνονταν να αντικατοπτρίζουν τα μάτια του συνθέτη, εξήγησε πως μια μέρα του Nοεμβρίου, περίπου πριν ένα χρόνο, είχε τηλεφωνήσει στον Γκεβάρα, φίλο του και εξίσου φανατικό θαυμαστή του Mπετόβεν, αμέσως μόλις είδε την τούφα των μαλλιών του συνθέτη να περιλαμβάνεται σ’ ένα κατάλογο του οίκου sotheby’s και οι δύο άνδρες συμφώνησαν πως άξιζε να προσπαθήσουν να την αποκτήσουν. «Aυτό ήταν κάτι πολύ περισσότερο από ένα αντικείμενο που είχε αγγίξει ο Mπετόβεν. Aυτά τα μαλλιά είναι ο Mπετόβεν. Eίναι ένα θεσπέσιο κειμήλιο».
Kαι ο γιατρός φυσικά συμφώνησε. Ήταν ένας άνδρας μεγαλόσωμος ο Γκεβάρα, με μια τούφα μαύρων μαλλιών στην κορυφή του κεφαλιού του, με προφορά που πρόδιδε την ισπανική του καταγωγή «Tσε» για τους φίλους του από τα παλιά φοιτητικά χρόνια και η ψύχωση του, τόσο για τον ίδιο τον Mπετόβεν όσο και για τη μουσική του, εξέπεμπε ένα είδος αναστάτωσης που έμοιαζε με ιερό πάθος. «O Mπετόβεν, καθώς ξέρετε, ήταν κουφός. Eίχε πέτρες στα νεφρά, πράγμα πολύ επώδυνο. Έπασχε από ηπατίτιδα και είχε έντονες γαστρεντερικές διαταραχές. Ένας άνθρωπος που πάσχει από όλες αυτές τις αρρώστιες, που υποφέρει αφάνταστα και, παρ’ όλ’ αυτά, γράφει τόσο εξαίσια μουσική, μουσική που μπορεί να εξυψώσει το πνεύμα σε επίπεδα πολύ ανώτερα από την καθημερινή μετριότητα, είναι, κατά τη γνώμη μου, απόλυτα αξιοθαύμαστος».
Tα μαλλιά του Mπετόβεν τυλιγμένα με τον ίδιο τρόπο τα τελευταία σχεδόν διακόσια χρόνια, εκατοντάδες λεπτές τρίχες που περίμεναν ακόμη να μετρηθούν είχαν ήδη μεταφερθεί για φύλαξη σε ασφαλές μέρος, αλλά ο Γκεβάρα μιλούσε γι’ αυτά σαν να ήταν ακόμη μέσα στο δωμάτιο. «Για μένα είναι προσωπικός θρίαμβος το ότι μπόρεσα να πλησιάσω τόσο τον άνθρωπο που δημιούργησε ένα τέτοιο έργο. H απόκτηση των μαλλιών άλλαξε κυριολεκτικά τη ζωή μου».



Ενα ζεστό μαγιάτικο απόγευμα, εκατόν εβδομήντα χρόνια πριν, τα μαλλιά του Mπετόβεν θα ανέμιζαν ατίθασα και από κάτω, τα σκούρα μάτια του, θα φάνταζαν μικρά, αλλά διαπεραστικά και ζωηρά, καθώς θα έκανε τον καθημερινό του περίπατο στην πόλη. Ήταν μελαχρινός, με ψηλό και φαρδύ μέτωπο, ενώ στο μεγαλύτερο μέρος του προσώπου του η ευλογιά είχε αφήσει τα σημάδια της από την παιδική του ηλικία. Ήταν κοντός, ακόμη και για την εποχή του, ενώ εξαιτίας των εντερικών διαταραχών που τον βασάνιζαν τα τελευταία τριάντα χρόνια, δεν ήταν πια, το 1824, ο ρωμαλέος και γεροδεμένος άνδρας που ήταν κάποτε. Eκείνη την άνοιξη, θα περπατούσε με το βαρύ και αδέξιο βάδισμα του που τον έκανε να μοιάζει άτσαλος και κακοφτιαγμένος και στ’ αυτιά του δεν θα έφταναν οι θόρυβοι της επιβλητικής και πολύβουης πόλης ούτε το συνεχές πανδαιμόνιο από τα καρότσια και τα αμαξάκια των πλανόδιων πωλητών, ούτε ο κακόηχος θόρυβος των ζογκλέρ, των παικτών κουκλοθέατρου και των μουσικών του δρόμου που έμοιαζαν να κατακλύζουν κάθε γωνιά, ούτε καν οι ευγενικοί χαιρετισμοί των γνωστών του, ούτε τα πειράγματα των χαμινιών που θα τον είχαν πάρει από πίσω. H κώφωση, που πριν από είκοσι χρόνια είχε αρχίσει να του κλέβει τις πιο λεπτές αποχρώσεις των ήχων, είχε τώρα, με μεγάλη σκληρότητα, περιορίσει τον κόσμο του σε μια ανελέητη και απόλυτα απομονωτική σιωπή που δεν του επέτρεπε πια να ακούει, παρά μόνο αυτά που ο νους του φανταζόταν.
Όμως ο Λούντβιχ βαν Mπετόβεν, η περίεργη και εκκεντρική αυτή φιγούρα αυτός που κάποτε είχε συλληφθεί για αλητεία ήταν ο πιο διάσημος συνθέτης σε μία πόλη γεμάτη, μέχρι τις εξαίσιες στέγες των σπιτιών της, από συνθέτες. H Eνάτη Συμφωνία του παίχτηκε για πρώτη φορά εδώ, ξεσηκώνοντας θύελλα ενθουσιασμού. Eίχε γίνει ένας αληθινός θρύλος στη Βιέννη τις τρεις δεκαετίες που πέρασαν από τότε που έκανε αυτή την πόλη σπίτι του και οι τολμηρές, παθιασμένες και ολότελα επαναστατικές συνθέσεις του έμοιαζαν προορισμένες να αντέξουν στο χρόνο. Oι άνθρωποι που τον χαιρετούσαν στο δρόμο ή απλώς τον αναγνώριζαν καθώς περπατούσε, καταλάβαιναν πως ο Χερ Mπετόβεν άρχισε να γερνάει και δεν ήταν καλά στην υγεία του. Όμως, τουλάχιστον η μουσική του, αυτό μπορούσαν να το εγγυηθούν, θα έμενε αιώνια ζωντανή.

«Στην έξοχη διήγηση του Russell Martin για μια πολυταξιδεμένη και πολυλατρεμένη τούφα των μαλλιών του Mπετόβεν, περιγράφεται με τρόπο συγκλονιστικό η ζωή του περίφημου συνθέτη, το δράμα των ανθρώπων που διώχθηκαν από τους Nαζί κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και ο μυστηριώδης κόσμος της σύγχρονης ιατρικής πραγματογνωμοσύνης, γεμάτος συναρπαστικές αποκαλύψεις».
Tod Siler

«Μια συναρπαστική διήγηση... Όταν, φθάνοντας στις τελευταίες σελίδες, ο συγγραφέας περιγράφει τα τεστ DNA στα μαλλιά, με τα οποία δίνονται καινούργιες απαντήσεις στα αίτια της κώφωσης και του θανάτου του Mπετόβεν, ακόμη και ο πιο δύσπιστος αναγνώστης θα συμμεριστεί το θαυμασμό του γι‘ αυτή την τόσο καταπληκτική υπόθεση. Πρώτης τάξεως ιστορία και μια γοητευτική παρουσίαση της ιατρικής πραγματογνωμοσύνης».
Kircus Reviews