Το Βιβλίο της Ζούγκλας είναι μια συλλογή ιστοριών του Rudyard Kipling, που εκδόθηκε το 1894. Ακολούθησε το Δεύτερο Βιβλίο της Ζούγκλας, το 1895.

Οι ιστορίες έχουν ως κεντρικό ήρωα τον Μόγλη, ένα αγόρι που το έσωσαν και το μεγάλωσαν οι λύκοι. Παίρνει μαθήματα επιβίωσης από τα ζώα της ζούγκλας και σταδιακά αποκτά μεγάλη σοφία αξιοποιώντας τα διδάγματα της φύσης. Η κοινωνία της αγέλης, το δίκιο του ισχυρότερου, η δικαιοσύνη, και η φυσική τάξη των πραγμάτων συνιστούν τη ραχοκοκαλιά αυτών των ιστοριών.

Ο Μόγλης του Kipling δεν είναι μια καρικατούρα, ένα παιδί-άνθρωπος που μπορεί να μεταλλαχθεί σε όποιο ζώο θέλει η φαντασία του, σε μια αρκούδα ή έναν ελέφαντα, αλλά ένα σκεπτόμενο ον που δεν είναι σε θέση ακόμα να κατανοήσει και να συγκεράσει τις αντιθέσεις της ζωής. Είναι ένα θαύμα της συγγραφικής δημιουργικότητας – λίγο άνθρωπος και λίγο θηρίο. Ατρόμητος, ανεξάρτητος, ελεύθερος, ένας χαρακτήρας που ένωσε τους αντίθετους κόσμους των ανθρώπων και των ζώων, δημιουργώντας μια επίγεια Εδέμ. Καθώς ο Μόγλης μεγαλώνει έρχεται αντιμέτωπος με τη σκληρή πραγματικότητα που δεν είναι άλλη από το ότι έξω από την αγέλη που τον περιέθαλψε υπάρχουν μόνο άγρια θηρία που θέλουν να τον κατασπαράξουν και το πρώτο μάθημα που παίρνει είναι αυτό της προδοσίας. Ήδη από την πρώτη σκηνή του βιβλίου, το συμβούλιο των λύκων τον απορρίπτει ως κάποιον που δεν ανήκει στην αγέλη. Εν κατακλείδι, ο Μόγλης είναι ο πρώτος μυθιστορηματικός ήρωας στη μοντέρνα αγγλόφωνη λογοτεχνία, που κατατρύχεται από τις αγωνίες των προσωπικών αναζητήσεων και τελικά αιχμαλωτίζεται ανάμεσα σε δύο κόσμους χωρίς πραγματικά να ανήκει σε κανέναν. Τι πιο τραγικό!

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΗ

Ο Kipling με την πένα του κατέκτησε κόσμους
που σχεδόν δεν ξέραμε ότι υπάρχουν.
Andrew Lang, Essays in Little

Βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1907, ο Rudyard Kipling, ο συγγραφέας του Βιβλίου της Ζούγκλας, κατέχει μια θέση στις καρδιές όλων των παιδιών ενώ το έργο του συνιστά ένα κλασικό ανάγνωσμα στο οποίο οι μεγάλοι ανακαλύπτουν μια γοητεία διαφορετική από αυτήν της πρώτης παιδικής ανάγνωσης. Άλλωστε ο Μόγλης μπορεί να είναι παιδικός ήρωας, όμως το Βιβλίο της Ζούγκλας αποτυπώνει τη φοβερή κοινωνία των ενηλίκων. Ο Kipling, με την οξεία παρατηρητικότητά του, την πρωτοτυπία, τη φαντασία του, το σφρίγος των ιδεών του και την αφηγηματική δεινότητα που διακρίνει όλους τους μεγάλους συγγραφείς, μάς έδωσε αναμφισβήτητα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Στη λογοτεχνία του 19ου αιώνα δεν είναι πάντα εύκολο να προσδιοριστεί πού πρέπει να ταξινομηθεί το έργο ενός συγγραφέα – στον ρομαντισμό ή στον ρεαλισμό. Ωστόσο ο Kipling μπορεί να θεωρηθεί ρομαντικός και ρεαλιστής ταυτόχρονα.
Ο Kipling εγκαταστάθηκε στην Αμερική το 1892 – αμέσως μετά τον γάμο του με την Carrie Balestier και αφού είχε ζήσει αρκετά χρόνια στη Βομβάη της Ινδίας και στην Αγγλία. Σύμφωνα με τον Αμερικανό κριτικό λογοτεχνίας Christopher Benfey, θέλησε να ξανασυστηθεί ως Αμερικανός συγγραφέας επαναπροσδιορίζοντας τους λογοτεχνικούς του τρόπους, και για κάποιο διάστημα θεωρούσε ότι το διαφορετικό υπόβαθρο τού εξασφάλιζε το προνόμιο μιας καθαρότερης ματιάς απέναντι στην αμερικανική κοινωνία1. Ήταν ο μόνος «εν ζωή συγγραφέας» που θα μπορούσε να συγγράψει ξανά κάτι σαν το Μεγάλο Αμερικανικό Μυθιστόρημα. Αρχικά σκόπευε να γράψει μια σειρά από εικονογραφημένες ιστορίες όπως αυτές της Sarah Orne Jewett, μιας συγγραφέως που θαύμαζε, αλλά εγκατέλειψε την ιδέα όταν άρχισε να δουλεύει τις ιστορίες που αργότερα συνέθεσαν το Βιβλίο της Ζούγκλας. Το σκηνικό των ιστοριών αυτών δεν θυμίζει Αμερική, όμως ο Kipling είχε εν μέρει εμπνευστεί από το Vermont και από τη γενικότερη εντύπωσή του ότι διαβιούσε σε έναν άνομο αγριότοπο.
Στα Βιβλία της Ζούγκλας, η κεντρική ιδέα, από την οποία προκύπτει μεγάλο μέρος της λογοτεχνικής έντασης είναι η σύγκρουση ανάμεσα στον Νόμο και στη Ζούγκλα – με έμφαση στις ιδέες της ιεραρχίας και της ατομικής ευθύνης, χωρίς ωστόσο να απουσιάζουν όσοι προσπαθούν να υπονομεύσουν της αξίες αυτές, όπως ο τίγρης Σέρε Καν, ένας μοναχικός, αδίστακτος κυνηγός, ή ο «άμυαλος» λαός των Πιθήκων που δεν ενδιαφέρεται παρά μόνο για τις απολαύσεις. Στα κατοπινά χρόνια o Kipling δεν απέτρεψε τους αναγνώστες του από το να προσδώσουν μια πολιτική αλληγορία στο έργο. O Charles McGrath παρατήρησε ότι στις αγγλόφωνες χώρες, λόγω των πολιτικών του θέσεων, ο Kipling συχνά απουσιάζει από τις διάφορες βαθμίδες εκπαίδευσης καθώς το συγγραφικό του έργο έχει αμαυρωθεί από κάποιες πολιτικές του τοποθετήσεις.2 Εξαιτίας των φιλοαποικιακών απόψεων, του ρατσισμού, του μισογυνισμού του και των ιμπεριαλιστικών τάσεων που τού αποδίδονται έχει χαρακτηριστεί ως πολιτικά τοξικός. Σε κάποιο βαθμό όλα αυτά μπορεί να αληθεύουν, αλλά οι απόψεις του ήταν πολύ πιο σύνθετες για να του κολλήσουμε εύκολες ετικέτες. Άλλωστε υπό μια άλλη έννοια πίσω από τον Νόμο της Ζούγκλας μπορεί να κρύβεται η βρετανική αποικιακή αρχή, ενώ με τον λαό των πιθήκων θα μπορούσαν να παραλληλιστούν οι δυστυχείς Ινδοί που οι Βρετανοί ήρθαν να εκπολιτίσουν. Ή αλλιώς η ενσάρκωση των Αμερικανών λαϊκιστών που συνηθίζουν να υπόσχονται τα πάντα χωρίς να τηρούν καμιά τους δέσμευση.
Η δεύτερη κεντρική ιδέα που διατρέχει όλο το Βιβλίο της Ζούγκλας είναι η ωρίμανση και η διαδικασία της ενηλικίωσης μέσα από τις δύσκολες περιπέτειες της Άγριας Δύσης. Η ιδέα γοήτευσε και τον Theodore Roosevelt με τον οποίον ο Kipling έγινε φίλος και μάλιστα έκαναν μαζί μια περιήγηση στη Ζούγκλα (ο Roosevelt προτιμούσε να κυνηγά αρκούδες, ενώ ο Kipling σκιουράκια). Ο φιλικός δεσμός μεταξύ ενός υπερμάχου της συμμετοχής της Αμερικής στον Μεγάλο Πόλεμο και ενός ιμπεριαλιστή συγγραφέα και οι κοινές τους εξορμήσεις στη Ζούγκλα αποτέλεσαν το θέμα αρκετών γελοιογραφιών και έδωσαν τροφή στον Τύπο της εποχής για πικρόχολα σχόλια. Ο Kipling κατέστησε κοινωνό της φιλοσοφίας του και τον William James που επισκέφθηκε τη Ναουλάκα το 1895 και ο οποίος επεκτείνοντας τη συλλογιστική του Kipling συνέλαβε την ιδέα «ενός ηθικού υποκατάστατου του πολέμου» – ενός συντάγματος νεαρών Αμερικανών που μέσα από περιπέτειες και δοκιμασίες θα σκληραγωγούνταν. Και οι δύο άντρες διέβλεπαν ότι ο κίνδυνος της μαλθακότητας στις μικρότερες ηλικίες ήταν ήδη ορατός. Με τη σειρά του, ο Kipling, εμπνεύστηκε από τον James το “Captains Courageous”, το μυθιστόρημα που συνέγραψε το 1897, με ήρωα έναν καλομαθημένο γόνο πλουσίων που γλιστράει από το κατάστρωμα ενός πλοίου και πέφτει στη θάλασσα, διασώζεται από κάποιους ψαράδες έξω από το Gloucester της Μασαχουσέτης και διδάσκεται από αυτούς την πειθαρχία και τη σκληρή δουλειά.
Ο Kipling αφιέρωσε το βιβλίο στην πολυαγαπημένη του κόρη που χάθηκε νωρίς, και έμπλεξε στις σελίδες του το φανταστικό και τη μαγεία. Το Βιβλίο της Ζούγκλας κέρδισε τις εντυπώσεις παγκοσμίως. Ακόμα και οι σκληρότεροι επικριτές του «ιμπεριαλιστή» Kipling δεν μπόρεσαν παρά να υποκλιθούν στη μαγεία του Μόγλη, αν και στα κατοπινά χρόνια επιχειρήθηκε να ανιχνευτούν στις αράδες του βιβλίου τα θέματα της αποικιοκρατίας και της ιμπεριαλιστικής φιλοσοφίας του συγγραφέα. Παρόλο που το Βιβλίο της Ζούγκλας αποτελείται από μια συλλογή πολλών ιστοριών με ζώα, η ιστορία του Μόγλη ήταν αυτή που προσέλκυσε το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Οι κριτικοί του έργου του Kipling διερωτώνται κατά πόσον αυτές οι ιστορίες έχουν τις απαρχές τους στους μύθους και τους θρύλους της Ινδίας, με τους οποίους ο Kipling ήταν εξοικειωμένος από μικρός. Ασφαλώς κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει τις επιρροές αυτές καθώς ο Kipling έζησε χρόνια στην Ινδία ακούγοντας τα ινδικά παραμύθια της γκουβερνάντας του και βλέποντας καθημερινά τον Ινδουιστή νερουλά, της φυλής των Bhisti, που μεταγενέστερα ενέπνευσε τον Kipling να γράψει το ποίημα Gunga Din. Οι Ιστορίες του Βιβλίου της Ζούγκλας θυμίζουν περισσότερο –τουλάχιστον όσον αφορά τη δομή τους και τα μορφολογικά στοιχεία– θρυλική εξιστόρηση και σίγουρα παραπέμπουν στις ινδικά παραμύθια, με το κρυμμένο ηθικό δίδαγμα που περνάει στον κώδικα αξιών του αναγνώστη σχεδόν αυτόματα και υποσυνείδητα. Είναι ολοφάνερο ότι το θρυλικό ύφος απηχεί τις υποσυνείδητες επιρροές της ινδικής λαϊκής παράδοσης. Μάλιστα, στην αρχή του βιβλίου βλέπουμε τις μαϊμούδες να μεταφέρουν τον Μόγλη μέσα στο δάσος ενώ ο Τσιλ το γεράκι χορεύει πάνω από το κεφάλι του – μια σαφής αναφορά στην ινδική παράδοση που θέλει το πέταγμα των αετών πάνω από τα κεφάλια των παιδιών να συνιστά θετικό οιωνό και να φέρνει καλοτυχία ή ακόμα να σημαίνει πως το παιδί θα γίνει βασιλιάς.3
Το βιβλίο ως έργο αλλά και ο Μόγλης ως ήρωας, έχουν κατά καιρούς προσεγγιστεί επιφανειακά και με τρόπο που δεν ανταποκρίνεται στο ερμηνευτικό βάθος του βιβλίου. Πρόκειται για ένα έργο μπροστά από την εποχή του και υπερβαίνει τα όρια της παιδικής λογοτεχνίας. Η πρωτοποριακή του διάσταση παραγνωρίστηκε από άλλες μορφές της τέχνης, όπως οι κινηματογραφικές μεταφορές του λογοτεχνικού ήρωα Μόγλη στη μεγάλη οθόνη. Από την άλλη πλευρά, η θεώρηση του βιβλίου απλώς ως ένα βιβλίο για παιδιά δεν λαμβάνει υπόψιν τις σκοτεινές ιδέες που υπάρχουν στις σελίδες του καθώς και την ωμή βία που δεν είναι ίσως κατάλληλα θέματα για την παιδική λογοτεχνία. Αλλά ας μην ξεχνάμε ότι ο Kipling από μικρός είχε γνωρίσει τη σκοτεινή πλευρά της ζωής και δεν μεγάλωσε σε ένα προστατευμένο περιβάλλον με την αγάπη και τη γονική φροντίδα που υπό κανονικές συνθήκες γνωρίζουν τα άλλα παιδιά. Αυτή η σκληρότητα των παιδικών του χρόνων δεν γινόταν να μην περάσει με κάποιο τρόπο και στο έργο του. Ο Μόγλης δεν είναι απλώς η ιστορία ενός παιδιού-θηρίου, που μεγαλώνει στη ζούγκλα μαζί με τα ζώα, αλλά η ιστορία ενός ανθρώπου που επιβιώνει ενάντια σε όλες τις αντιξοότητες. Δεν είχε κανέναν να τον βοηθήσει όταν ο τίγρης τον απήγαγε από το χωριό του. Είναι μια σκληρή ιστορία επιβίωσης. Μόνος του κατόρθωσε να ξεφύγει από τα δόντια του Σέρε Καν και να βρει τη μητέρα-λύκαινα. Το ατρόμητο τού χαρακτήρα του ήταν αυτό που τον βοήθησε να επιβιώσει από τα λυκάκια της αγέλης. Η ιστορία του Μόγλη είναι συνώνυμη της αναζήτησης της ταυτότητας και της θέσης του ατόμου στον κόσμο. Για τον Kipling οι περιπέτειες του Μόγλη δεν σηματοδοτούσαν μόνο το φανταστικό ταξίδι ενός παιδιού στη ζούγκλα, αλλά περισσότερο τη συναισθηματική μετάβαση από την παιδικότητα στην ενηλικίωση και στην αυτογνωσία. Ο Μόγλης του Kipling δεν είναι μια καρικατούρα, ένα παιδί-άνθρωπος που μπορεί να μεταλλαχθεί σε όποιο ζώο θέλει η φαντασία του, σε μια αρκούδα ή έναν ελέφαντα, αλλά ένα σκεπτόμενο ον που δεν μπορεί αμέσως να κατανοήσει και να συγκεράσει τις αντιθέσεις της ζωής. Είναι ένα θαύμα της συγγραφικής δημιουργικότητας – λίγο άνθρωπος και λίγο θηρίο. Ατρόμητος, ανεξάρτητος, ελεύθερος, ένας χαρακτήρας που ένωσε τους αντίθετους κόσμους των ανθρώπων και των ζώων, δημιουργώντας μια επίγεια Εδέμ. Καθώς ο Μόγλης μεγαλώνει έρχεται αντιμέτωπος με τη σκληρή πραγματικότητα που δεν είναι άλλη από το ότι έξω από την αγέλη που τον περιέθαλψε υπάρχουν μόνο άγρια θηρία που θέλουν να τον κατασπαράξουν και το πρώτο μάθημα που παίρνει είναι αυτό της προδοσίας. Ας θυμηθούμε την απόρριψη που δέχθηκε στο συμβούλιο των λύκων ως κάποιος που δεν άνηκε στην αγέλη. Εν κατακλείδι, ο Μόγλης είναι ο πρώτος μυθιστορηματικός ήρωας στη μοντέρνα αγγλόφωνη λογοτεχνία, που κατατρύχεται από τις αγωνίες και τις αμφιβολίες της προσωπικής ταυτότητας, που αιχμαλωτίζεται ανάμεσα σε δύο κόσμους χωρίς πραγματικά να ανήκει σε κανέναν. Τι πιο τραγικό!
Στο Βιβλίο της Ζούγκλας παρεμβάλλονται και ποιήματα. Ο Kipling άλλωστε ήταν γνωστός ποιητής. Για να είμαστε δίκαιοι πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ξαναπερπάτησε σε ξεχασμένες ατραπούς της ποίησης. Δεν φοβήθηκε την στυφή υλιστική αύρα που συνέχει τις πεζές λέξεις· αντιθέτως διείσδυσε στον ρομαντισμό και τη φαντασία που μπορεί να κρύβουν οι πεζές καταστάσεις. Αξιοποίησε τη φιλοσοφία της αργκό και του ακατέργαστου4. Δεν φοβήθηκε να περιγράψει βρόμικα πράγματα με βρόμικη γλώσσα· κατόρθωσε όμως να κάνει έναν σαφή διαχωρισμό μεταξύ της πραγματικότητας και των λέξεων που την περιγράφουν. Και αυτό είναι “ποιητικό” από μόνο του. Ήταν από τους λίγους που ανίχνευσαν τη θεία παρουσία πίσω από όλα τα πράγματα, με την απλή λογική «αν υπάρχει καπνός θα υπάρχει φωτιά» – και επίσης είδε εξαρχής ότι όπου μπορεί κανείς να βρει την αχρειότητα εκεί μπορεί να ανακαλύψει και την απόλυτη αγνότητα. Η ποίησή του είχε κάτι να ψελλίσει, και το έκανε από μια πολύ συγκεκριμένη σκοπιά· το ψέλλισμα αυτό ενσάρκωνε την ιδέα ενός ανθρώπου ατρόμητου που μπορεί να αντεπεξέλθει παντού. Γιατί από τη στιγμή που γνωρίζουμε το σύμπαν, μπορούμε, ως όντα, να καυχηθούμε ότι το ορίζουμε κιόλας. Τουλάχιστον αυτό πίστευε ο Kipling.
Ο πολυτάλαντος αυτός άνθρωπος με την πένα του κατέκτησε κόσμους που σχεδόν δεν ξέραμε ότι υπάρχουν5. Αξιοποίησε το οπλοστάσιό του με τις αγγλο-ινδικές φράσεις και τις τοπικές διαλέκτους σε όλο το συγγραφικό έργο του, στοιχεία που μέχρι τότε παρέπεμπαν τους Άγγλους σε κουραστική και γεωγραφικά περιορισμένου ενδιαφέροντος λογοτεχνία και στη «βαρετή» Ινδία. Κι όμως ο Kipling μάς έκανε να ατενίσουμε αυτή τη γη που πολλοί την θεωρούν βαρετή σαν ένα μέρος γεμάτο από αληθινή μαγεία. Σαν να σύστησε ένα νέο κειμενικό είδος, τη λογοτεχνία του εξωτικού: κι έκανε τον κόσμο της εποχής του να συνειδητοποιήσει ότι υπάρχουν αληθινοί άνθρωποι πέρα από τον κόσμο που οριοθετείται από τα σύνορα της Αμερικής και της Ευρώπης – τόποι διαφορετικοί που κατοικούνται από πραγματικούς ανθρώπους, και άνθρωποι σαν τον Kipling, με φαντασία και λογοτεχνικό ταλέντο, έγιναν οι νέοι κατακτητές τους όταν οι άποικοι αποχώρησαν. Με αυτήν την έννοια ο Kipling ήταν πράγματι ιμπεριαλιστής!

ΠΗΓΕΣ
1.     Christopher Benfey, If: The Untold Story of Kipling’s American Years, Penguin Press, 2019.
2.     Charles McGrath, Rudyard Kipling in America, What happened to the great defender of Empire when he settled in the States
- , The New Worker, 1η Ιουλίου 2019.
3.     Swati Singh, The Secret History of the Jungle Book: How Mowgli could save the world, The Real Press, 15 Απριλίου 2016.
4.     G.K. Chesterton, Heretics, ON MR. RUDYARD KIPLING AND MAKING THE WORLD SMALL, Dover Publications, 23 Ιουνίου 2006.
5.     Andrew Lang, Essays in Little, Henry and co., Bouverie street, 1891.

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ
O Edward Julius Detmold και ο δίδυμος αδελφός του, Charles Maurice Detmold, ήταν δημιουργικότατοι καλλιτέχνες που έμειναν στην ιστορία για την εικονογράφηση βιβλίων, κυρίως της Βικτωριανής Εποχής. Μετά τον θάνατο του πατέρα τους, την ανατροφή τους ανέλαβε ο θείος τους Dr Edward Barton Shuldham, ο οποίος ήταν γνωστός για τις συλλογές του από πορσελάνη και τις ιαπωνικές ξυλογραφίες φυτών και ζώων. Ο άνθρωπος αυτός φρόντισε να καλλιεργήσει στα ανίψια του το ενδιαφέρον για τη Φυσική Ιστορία και την τέχνη και να δώσει ώθηση στις κλίσεις και τα ταλέντα τους. Σε ηλικία 13 ετών εξέθεταν ήδη τα πρώτα έργα τους στο Royal Institute of Painters in Water Colours της Βασιλικής Ακαδημίας. Τα θέματά τους ήταν κυρίως παρμένα από το ζωικό βασίλειο και την ιαπωνική παράδοση. Επηρεάστηκαν σημαντικά από τον Albrecht Dürer και το κίνημα της Art Nouveau.
Μία από τις καλλιτεχνικές προκλήσεις που ανέλαβαν ήταν να ετοιμάσουν 16 αναπαραστάσεις για το βιβλίο του Rudyard Kipling The Jungle Book που θα κυκλοφορούσε το 1903 από τον Εκδοτικό Οίκο Macmillan. Και ενώ όλα έδειχναν ότι είχαν μπροστά τους μια λαμπρή καριέρα, ο Maurice τερμάτισε τη ζωή του τον Απρίλιο του 1908. Μετά τον θάνατο του Maurice, o Edward αναζήτησε γιατρειά στην τέχνη του και εξελίχθηκε σε έναν από τους πιο φημισμένους εικονογράφους, ζωγραφίζοντας κυρίως ζώα και φυτά τα οποία τοποθετούσε σε ένα φανταστικό αρχιτεκτονικό τοπίο. Σταδιακά, ωστόσο, αποσύρθηκε τελείως από τον δημόσιο βίο εξαιτίας μιας κατάθλιψης που τον οδήγησε τελικά να δώσει τέλος στη ζωή του σε ηλικία 73 ετών, τον Ιούλιο του 1957. Το έργο του πάντως τού εξασφάλισε την υστεροφημία καθώς οι εικονογραφήσεις του για Τα Παραμύθια από τις Χίλιες και Μία Νύχτες, τους Μύθους του Αισώπου και τις ιστορίες του Κρίστιαν Χανς Άντερσεν, έχουν κοσμήσει αναρίθμητες εκδόσεις.