[…] Η διάχυτη διαφθορά που επικρατούσε στην πρωτεύουσα ενοχλούσε ιδιαιτέρως τους νεαρούς ιδεαλιστές αξιωματικούς στο μέτωπο. Όταν η μνηστή ενός αξιωματικού του Ιππικού, ο οποίος υπηρετούσε στην 7η Στρατιά, τον ενημέρωσε ότι κατέβαλε προσπάθειες να τον μεταθέσει σε κάποιο ασφαλές πόστο στα μετόπισθεν, εκείνος της έγραψε: «Όλοι γνωρίζουν πως μόνο οι απατεώνες αυλικοί της Μεγάλης Δούκισσας Μαρίας Πάβλοβνα εξασφαλίζουν, μέσω δωροδοκίας, ασφαλή πόστα στο στράτευμα. Γι’ αυτό και σε εκλιπαρώ για το εξής: ό,τι και να γίνει μην δωροδοκήσεις κανέναν. Επιθυμώ να ζήσω και να πεθάνω έχοντας διατηρήσει την αξιοπρέπειά μου».

Η ισχυρογνωμοσύνη του Τσάρου είχε γεμίσει με απόγνωση ακόμη και τους πλέον ένθερμους οπαδούς της μοναρχίας. Φυσικά, κανείς δεν γνώριζε πως αυτή πήγαζε σχεδόν εξολοκλήρου από την αδυναμία του χαρακτήρα του. Έπειτα από τις καταστροφικές υποχωρήσεις του 1915, ο Νικόλαος Β΄ είχε επιμείνει, αγνοώντας όσους τον συμβούλευαν για το αντίθετο, να αναλάβει τη διοίκηση του στρατού, παραμερίζοντας τον ξάδελφό του, Μέγα Δούκα Νικολάι Νικολάγιεβιτς τον νεότερο. Ο Μέγας Δούκας ήταν ένας πανύψηλος αριστοκράτης, για τον οποίο ο Ουέιβελ είχε δηλώσει: «Ήταν ο ομορφότερος και ο πλέον εντυπωσιακός άνδρας που έχω γνωρίσει. Δεν διέθετε ιδιαίτερα μεγάλη ευφυΐα ή εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, διέθετε όμως κοινή λογική και δυναμικό χαρακτήρα». Δυστυχώς, ο Νικόλαος Β΄ στερούταν τόσο κοινής λογικής όσο και δυναμικού χαρακτήρα και, όπως παρατήρησε ο Σούλγκιν, «το να έχεις μοναρχία χωρίς μονάρχη είναι σκέτη καταστροφή».

Ο Τσάρος είχε επιλέξει να γίνει επικεφαλής της Stavka, στο Μόγκιλεφ, επειδή προτιμούσε να συναναστρέφεται με πιστούς αξιωματικούς και όχι με επικριτικούς πολιτικούς. Αυτός ήταν άλλωστε και ο βασικός λόγος που άφησε τη διακυβέρνηση της χώρας στην Τσαρίνα Αλεξάνδρα και τον Ρασπούτιν, αρνούμενος αποφασιστικά να διορίσει μια κυβέρνηση αποτελούμενη από υπουργούς της Δούμα. Εντούτοις, η παρουσία του στη Stavka ήταν μάλλον συμβολική, αφού η κουστωδία που τον περιέβαλλε φρόντιζε ώστε οι επιλεκτικές επιθεωρήσεις του στο μέτωπο να προσομοιάζουν περισσότερο σε οργανωμένες περιοδείες. […]

[…] Ήταν πλέον ξεκάθαρο σε όλους, με εξαίρεση εκείνους που εθελοτυφλούσαν, ότι η επανάσταση βρισκόταν προ των πυλών. Το μοναδικό ερώτημα ήταν εάν αυτή θα ξεσπούσε κατά τη διάρκεια ή μετά το τέλος του πολέμου. Ο Στρατηγός Μιχαήλ Βασίλιεβιτς Αλεξέγιεφ, ο επιτελάρχης της Stavka, είχε υποβάλει μια αναφορά στον Τσάρο, με την οποία πρότεινε τη μεταφορά των εργοστασίων και των εργατών τους εκτός της πρωτεύουσας. Ο Νικόλαος Β΄ σημείωσε επάνω στην αναφορά –που είχε δακτυλογραφηθεί στο ειδικό γαλάζιο «τσαρικό χαρτί»– τα εξής: «Η παρούσα κατάσταση δεν δικαιολογεί τη λήψη του εν λόγω μέτρου, καθώς κάτι τέτοιο θα προκαλούσε πανικό και αναταραχή στα μετόπισθεν». Φυσικά, η απλοϊκή λύση που είχε προτείνει ο Αλεξέγιεφ ήταν πρακτικά ανεφάρμοστη, μιας και προέβλεπε την μετοίκηση περισσότερων από 30.000 εργατών του Πέτρογκραντ. Εκτός αυτού, ούτε ο ίδιος ούτε και ο Τσάρος δεν μπορούσαν, εκείνη την εποχή, να προβλέψουν ότι οι άνδρες του Ρωσικού Στρατού στην πρωτεύουσα αποτελούσαν παρόμοιο κίνδυνο.

Οι βαριές απώλειες στο μέτωπο είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση των ανδρών του προπολεμικού στρατεύματος, την ίδια στιγμή που η πλειονότητα των στρατιωτών που υπηρετούσαν σε μονάδες εφεδρείας εμφορούταν από αντιμοναρχικά αισθήματα. «Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν πρώην φοιτητές πανεπιστημίων», έγραψε ένας αξιωματικός. «Ανάμεσά τους βρίσκονταν αρκετοί νεαροί δικηγόροι. Η ταξιαρχία είχε μετατραπεί σε φοιτητική εστία, με ομιλίες, ψηφίσματα και συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας. Αυτοί [οι στρατιώτες] έβλεπαν τον μόνιμο αξιωματικό τους ως κάποιου είδους προϊστορικό ον». Η αλήθεια είναι πως οι περισσότεροι νεαροί βαθμοφόροι (praporshchiki) προέρχονταν από μικροαστικές οικογένειες, έτσι είχαν ξεκινήσει από απλοί στρατιώτες και είχαν ανελιχθεί σταδιακά στην ιεραρχία. Συνεπώς, η αποστροφή που ένιωθαν για τον μέσο παραδοσιακό αλαζόνα αξιωματικό ήταν δικαιολογημένη.

Οι περισσότερο ενημερωμένοι κάτοικοι του Πέτρογκραντ δεν απέκλειαν την πιθανότητα μιας μεγάλης κλίμακας ανταρσίας εντός της πρωτεύουσας. Σε ένα δείπνο που παρέθεσε κάποια πριγκιπική ερωμένη –και στο οποίο παρευρέθησαν αρχιδούκες, ανώτατοι αξιωματικοί και ο Γάλλος πρέσβης Μορίς Παλεολόγκ– τέθηκε το ερώτημα ποια συντάγματα Φρουρών εντός της πρωτεύουσας μπορούσαν να θεωρούνται πιστά στον Τσάρο. Σχεδόν κανείς από τους παρευρισκόμενους δεν θεωρούσε πως υπήρχαν αρκετά. «Η βραδιά έκλεισε με μια πρόποση στη μακροημέρευση της Αγίας Ρωσίας», έγραψε στο ημερολόγιό του ο πρέσβης.

Την επόμενη ημέρα, ο Παλεολόγκ πληροφορήθηκε, απογοητευμένος αλλά όχι και έκπληκτος, ότι η Τσαρίνα αρνούταν πεισματικά να αποδεχθεί την ύπαρξη ενός ορατού κινδύνου για τη μοναρχία. «Συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο», είχε απαντήσει στη Μεγάλη Δούκισσα Βικτόρια Φεοντόροβνα. «Γνωρίζω πλέον, με μεγάλη μου ικανοποίηση, πως ολόκληρη η Ρωσία, η πραγματική Ρωσία, η Ρωσία των καθημερινών ανθρώπων και των χωρικών, βρίσκεται στο πλευρό μου». Η πεποίθηση της Τσαρίνας βασιζόταν αποκλειστικά στις δουλοπρεπείς –ενδεχομένως και ψευδείς– επιστολές που λάμβανε καθημερινά από την Οχράνα (Μυστική Αστυνομία), κατόπιν εντολής του Υπουργού Εσωτερικών Αλεξάντρ Προτοπόποφ. Ο τελευταίος είχε διορισθεί στο υπουργείο με πρωτοβουλία του Ρασπούτιν και, σύμφωνα με φήμες, ήταν ψυχικά ασταθής επειδή έπασχε από σύφιλη σε προχωρημένο στάδιο.

Το αυτοκρατορικό ζεύγος δεν δίστασε να ζητήσει ακόμη και την απομάκρυνση από τα ανάκτορα της αδελφής της Αλεξάνδρας –που ήταν ηγουμένη στη Μονή Μάρθας και Μαρίας (Μονή Μάρφο-Μαριίνσκι)–, επειδή τόλμησε να αναφερθεί στην «ολοένα και μεγαλύτερη αγανάκτηση που νιώθουν οι κάτοικοι της Μόσχας». Εντούτοις, πολλά από τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας των Ρομανόφ ήταν επίσης θορυβημένα εξαιτίας της άρνησης του Τσάρου και της Τσαρίνας να αποδεχθούν την πραγματικότητα, εξ ου και αποφάσισαν να συγκεντρωθούν και να συντάξουν μια κοινή επιστολή προκειμένου να τους μεταπείσουν. […]

[…] Κατά το δεύτερο ήμισυ του Μαρτίου, σε διάφορα σημεία της υπαίθρου, άρχισαν να σημειώνονται περιστατικά ανεξέλεγκτης βίας, υποκινούμενα από σκληροπυρηνικούς λιποτάκτες που είχαν εγκαταλείψει το μέτωπο. Πολλοί χωρικοί –ιδιαιτέρως σε περιοχές που βρίσκονταν στις όχθες του Βόλγα και σε περιφέρειες της Κεντρικής Μαύρης Γης– άρχισαν να κλέβουν τα μηχανήματα και τα εργαλεία των γαιοκτημόνων, να εκμεταλλεύονται τους βοσκότοπους, να καταλαμβάνουν ακαλλιέργητες εκτάσεις, να υλοτομούν παράνομα και να κατάσχουν τους σπόρους των σιτηρών, θεωρώντας ότι η επανάσταση τούς έδινε το δικαίωμα να συμπεριφέρονται όπως ήθελαν και να λαμβάνουν την εκδίκησή τους για την πολυετή καταπίεση που είχαν υποστεί. Ο Στρατηγός Αλεξέι Αλεξέγιεβιτς Μπρουσίλοφ –ο οποίος είχε διευθύνει την περίφημη επίθεση του 1916 και αργότερα είχε ενταχθεί στον Κόκκινο Στρατό– έγραψε: «Οι στρατιώτες επιθυμούσαν μόνο ένα πράγμα: τη σύναψη ειρήνης, ώστε να επιστρέψουν στα σπίτια τους, να ληστέψουν τους γαιοκτήμονες και να ζήσουν ελεύθεροι, χωρίς να χρειαστεί ποτέ να πληρώσουν φόρους ή να αποδεχθούν οποιαδήποτε μορφή εξουσίας».

Το σχόλιο του Μπρουσίλοφ ήταν κάθε άλλο παρά υπερβολικό. «Οι περιπτώσεις λιποταξίας στο στράτευμα έχουν αυξηθεί δραματικά», παρατήρησε ο δρ. Κράβκοφ. «Όλοι οι στρατιώτες επιδιώκουν να εκμεταλλευθούν τη συγκυρία προκειμένου να καταλάβουν ένα τμήμα γης από τους γαιοκτήμονες». Οι υπηρεσίες λογοκρισίας του Ρωσικού Στρατού παρατήρησαν πως οι περισσότεροι στρατευμένοι είχαν το ίδιο σκεπτικό. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούσε η επιστολή που έστειλε ένας εξ αυτών από το Δυτικό Μέτωπο προς τους οικείους του: «Όλοι εδώ εύχονται να επιτευχθεί η σύναψη ειρήνης – με κάθε κόστος. Στο κάτω κάτω, για ποιο λόγο χρειάζεται να πολεμάμε εδώ, όταν απλώς μπορούμε να επιστρέψουμε και να λάβουμε το μερίδιό μας από τα εδάφη του Τσάρου και των γαιοκτημόνων; Οι “μπουρζουάδες” δεν μπορούν να μας ξεγελάσουν. Εμείς θα επιστρέψουμε οπλισμένοι και θα πάρουμε ό,τι μας ανήκει».

Η κατάρρευση των τσαρικών Αρχών στην ύπαιθρο –και ιδιαιτέρως η αποχώρηση των τοπικών αξιωματούχων που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα της υψηλής κοινωνίας– επέτρεψε στους αγρότες να ιδρύσουν τα δικά τους τοπικά συμβούλια. Μάλιστα, θέσπισαν και δικούς τους νόμους –τα λεγόμενα «διατάγματα»– προκειμένου να προσδώσουν κάποιο βαθμό επισημότητας στις αποφάσεις τους. Οι Σοσιαλεπαναστάτες παρότρυναν τους οπαδούς τους να αναμένουν την ανακοίνωση των μεταρρυθμίσεων από τη Συντακτική Συνέλευση, όμως η υπομονή των τελευταίων εξαντλήθηκε πολύ σύντομα. Σε κάποιο κεντρικό συμβούλιο αγροτών στη Σαμάρα, ένας αντιπρόσωπος προειδοποίησε τους παρευρισκόμενους να μην εμπιστεύονται τους ηγέτες του Κόμματος. «Θα είναι άραγε καλύτερο να περιμένουμε τις αποφάσεις της Συντακτικής Συνέλευσης σχετικά με την επίλυση του ζητήματος των αγροτεμαχίων;» δήλωσε. «Όσες φορές στο παρελθόν η κυβέρνηση έλαβε αποφάσεις για εμάς, το αποτέλεσμα ήταν πάντοτε να καταλήγουμε σκλάβοι. Τώρα, η κυβέρνηση λέει πως πρέπει πρώτα να αναμένουμε την αποκατάσταση της τάξης. Το μόνο που ακούμε συνεχώς είναι: “Αργότερα, αργότερα, όχι τώρα, όχι πριν από τη σύσταση της Συντακτικής Συνέλευσης”». […]

[…] Η 23η Φεβρουαρίου, Παγκόσμια Ημέρα της Γυναίκας, σηματοδότησε την έναρξη μιας ξεκάθαρα επαναστατικής περιόδου. Ο καιρός είχε καλυτερεύσει ξαφνικά και η ηλιοφάνεια ώθησε τους κατοίκους του Πέτρογκραντ να κατακλύσουν τους δρόμους της πόλης, έπειτα από αρκετές εβδομάδες ψύχους και πυκνών νεφώσεων. Ανάμεσα στο πλήθος υπήρχαν, έτσι όπως είχε προσχεδιαστεί, και αρκετές γυναικείες οργανώσεις. Οι περισσότερες διαμαρτύρονταν για τις ελλείψεις σε τρόφιμα και απλώς φώναζαν ρυθμικά: «Ψωμί! Ψωμί! Ψωμί!». Όμως, μια εξ αυτών ήταν και το Ρωσικό Κίνημα για τη Γυναικεία Ισότητα, που είχε οργανώσει συγκέντρωση στην Πλατεία Ζναμένσκαγια (σημερινή Πλατεία Βοστάνιγια). Ο αγώνας των γυναικών της Ρωσίας για δικαίωμα ψήφου είχε ξεκινήσει πριν από εννέα χρόνια, εντούτοις, σε διάστημα μόλις τεσσάρων εβδομάδων –και έπειτα από μια γιγάντια διαδήλωση, στην οποία συμμετείχαν 40.000 άτομα–, η μελλοντική Προσωρινή Κυβέρνηση της χώρας επρόκειτο τελικά να αποδεχθεί το εν λόγω αίτημα. Έτσι, η Ρωσία έδωσε δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες έναν χρόνο νωρίτερα από τη Βρετανία, τρία χρόνια νωρίτερα από τις Ηνωμένες Πολιτείες και είκοσι επτά χρόνια νωρίτερα από τη Γαλλία.

Οι δύο μεγαλύτερες πορείες εκείνης της ημέρας κατευθύνθηκαν, από διαφορετικά σημεία, προς τη Λεωφόρο Νιέφσκι. Σημειώθηκαν κάποιες μικρής κλίμακας αναταραχές, που κατέληξαν στη θραύση μερικών παραθύρων των διερχόμενων τραμ, αλλά, σε γενικές γραμμές, τα αποσπάσματα Κοζάκων και οι ομάδες των αστυνομικών με τις μαύρες στολές κατόρθωσαν να επιβάλλουν σχετικά εύκολα την τάξη. Ωστόσο, οι άνδρες της Οχράνα παρατήρησαν μια πρωτοφανή αλλαγή στη στάση που τηρούσαν οι Κοζάκοι, οι οποίοι έδειχναν πως ήθελαν να αποφύγουν οποιαδήποτε σύγκρουση με το πλήθος. Αργότερα, και ενώ οι τελευταίοι βρίσκονταν πλέον πίσω στους στρατώνες τους για φαγητό, κάποιοι στρατιώτες άρχισαν να τους προκαλούν, λέγοντας: «Σκέφτεστε πάλι να μαστιγώσετε και να πυροβολήσετε τόσο τους εργάτες όσο και τους στρατιώτες που θα ταχθούν στο πλευρό τους, έτσι όπως κάνατε το 1905;» Η αντίδραση των Κοζάκων ήταν απροσδόκητη. «Η απάντησή τους μας άφησε άφωνους: “Όχι! Το 1905 δεν θα επαναληφθεί ποτέ ξανά! Δεν θα στραφούμε εναντίον των εργατών. Γιατί να το κάνουμε; Για αυτή την άθλια σούπα με φακές και μερικές σάπιες ρέγγες;” είπαν, δείχνοντας με αηδία τα πιάτα τους».

Την Παρασκευή 24 Φεβρουαρίου, το κλίμα ήταν διαφορετικό. Περισσότεροι από 150.000 εργάτες και εργάτριες –κάποιοι υποστηρίζουν ότι έφθαναν τις 200.000– προκήρυξαν απεργία και, αμέσως μετά, τα καταστήματα έκλεισαν ερμητικά. Περίπου 10.000 διαδηλωτές από την περιφέρεια Βίμποργκ συγκεντρώθηκαν στη βόρεια όχθη του Νέβα, όπου και ανακάλυψαν πως οι Αρχές είχαν στήσει οδοφράγματα στις γέφυρες. Αρκετοί από τους διαδηλωτές, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι ο ποταμός είχε παγώσει, μετέβησαν πεζή στην αντίπερα όχθη –παρακάμπτοντας τα μπλόκα των Κοζάκων και των αστυνομικών–, ενώ οι πιο τολμηροί κινήθηκαν προς τα οδοφράγματα. Σύντομα παρατήρησαν ότι οι Κοζάκοι δεν έφεραν τα θανατηφόρα μαστίγιά τους (τα περίφημα nagaika από δέρμα ταύρου), έτσι άρχισαν να περνούν ανενόχλητοι δίπλα και κάτω από τα άλογά τους. […]

Ένα εξαίρετο και συνάμα συγκλονιστικό βιβλίο από τον Sir Antony Beevor. Ο συγγραφέας κατορθώνει να αναμείξει αριστοτεχνικά την ευρύτερη εικόνα εκείνης της περιόδου, σε πολιτικό και στρατηγικό επίπεδο, με την καθημερινότητα των απλών ανθρώπων της Ρωσίας.

Clive Myrie, Daily Mail

Ο Ρωσικός Εμφύλιος Πόλεμος ήταν μια σύγκρουση απίστευτης βαρβαρότητας που κόστισε τη ζωή σε δώδεκα εκατομμύρια ανθρώπους. Ωστόσο, δεν έτυχε ποτέ της ανάλογης προσοχής και δεν έλαβε ποτέ τη θέση που του αξίζει στην Παγκόσμια Ιστορία. Το βιβλίο του Beevor σπεύδει να διορθώσει αυτή τη σοβαρή παράλειψη.

The Daily Telegraph