Από την ποίηση στη λογική

Νέα συμπληρωμένη έκδοση

 

«Η ικανότητά μας να εξαπατούμε τους εαυτούς μας ως προς τις λειτουργίες του εγκεφάλου μας είναι σχεδόν απεριόριστη, κυρίως επειδή μπορούμε να αναφερθούμε σε ένα ελάχιστο μόνον τμήμα απ‘ ό,τι συμβαίνει μέσα στο κρανίο μας. Αυτός είναι ο λόγος που μεγάλο μέρος της φιλοσοφίας έμεινε άγονο για περισσότερο από τόσα χρόνια και είναι πιθανό να μείνει έτσι, ωσότου οι φιλόσοφοι μάθουν να κατανοούν τη γλώσσα της επεξεργασίας της πληροφορίας».
Ο Νίκος Ταμπάκης θεωρεί καίρια τη δηκτική αυτή παρατήρηση του F. Crick, του μεγάλου βιολόγου του αιώνα μας. Ένα από τα θέματα του βιβλίου αυτού είναι (ακριβώς) η μορφωτική διχοτομία που έχει επιβληθεί στο σύγχρονο άνθρωπο: από τη μια όχθη, όσοι έχουν «ανθρωπιστική» παιδεία και, από την άλλη, οι «τεχνικοί». Τα ταξίδια από τη μια όχθη στην άλλη δεν είναι ούτε αρκετά συχνά ούτε πολύ πετυχημένα. Το «χάσμα ανάμεσα στις δύο κουλτούρες» ανοίγεται από τις διαφορές στη γλώσσα τους: δεν είναι μόνον ότι οι άνθρωποι της μιας όχθης χρησιμοποιούν ως έγκυρη γλώσσα σχεδόν μόνον τη μαθηματική, αλλά και ότι οι κοινές τους λέξεις διαφοροποιούνται νοηματικά. (Σημαίνουν, άραγε, το ίδιο οι λέξεις «χώρος» και «δύναμη» στα χείλη του ποιητή και του φυσικού;) Ποίηση και Λογική θεωρούνται απόμακρες η μία από την άλλη ή, έστω, αναγνωρίζονται ως «συμπληρωματικές»: ο ποιητής και ο μαθηματικός συνθέτουν ο καθένας τον κόσμο του, ενώ ο μέσος άνθρωπος ταλαντεύεται ανάμεσά τους.
Στην εποχή της εκρηκτικής ανάπτυξης της νευροβιολογίας, της τεχνητής νοημοσύνης και της μοριακής βιολογίας, ποιο νόημα έχουν παραδοσιακές έννοιες, όπως «ψυχή», «πνεύμα» κλπ.; Μπορεί, άραγε, να απομονωθεί η νοημοσύνη από το συναίσθημα; Το μυστήριο της συνείδησης αποτελεί το πιο δύσκολο, σύγχρονο επιστημονικό πρόβλημα. Στο βιβλίο αυτό αναζητούνται οι φυσικές και βιολογικές αρχές που θα πρέπει να βρίσκονται στη βάση κάθε προσέγγισης προς αυτό το μυστήριο. Έτσι, π.χ., η θεμελιακή έννοια του μετασχηματισμού οδηγεί τα βήματά μας προς μια ολιστική οντολογία, της οποίας η υπεράσπιση είναι πολύ πιο εύκολη σήμερα από ό,τι λίγα χρόνια πριν που θεωρείτο μάλλον δείγμα ενδιαφέρουσας μεταφυσικής.
Πράγματι, η σύγχρονη φυσικομαθηματική θεωρία των μη γραμμικών δυναμικών συστημάτων (πιο γνωστή με το μάλλον παραπλανητικό όνομα «Θεωρία του Χάους») έχει αθόρυβα δημιουργήσει ένα νέο κοσμοείδωλο που στηρίζει και τεχνικά -όπως ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου θα δει με λεπτομέρειες- την ολιστική οντολογία, που μπορεί να μεταφερθεί με επιτυχία και στη μελέτη του εγκεφάλου. Ένα πάντως είναι βέβαιο: ότι με τις νέες μεθόδους έρχονται νέα αποτελέσματα και αυτά φέρνουν νέες ιδέες και μαζί τους καλύτερη κατανόηση του μυστηρίου της ανθρώπινης συνείδησης. Ούτως ή άλλως, δεν υπάρχει πιο ζωτική περιοχή έρευνας. Αυτή τελικά διαμορφώνει και τη συνολική άποψή μας για τον κόσμο.

Πρόλογος νέας έκδοσης 

Εισαγωγή

Κεφάλαιο Πρώτο

Ποίηση και Λογική    

     1.1  Η Ποιητική Πραγµατικότητα 

     1.2  Σκέψη και Γλώσσα, (I): η Σωκρατική Στάση 

     1.3  Σκέψη και Γλώσσα, (II): η Σοφιστική Στάση

     1.4  Πράξη – Τεχνολογία: ο Μοχλός της Γλώσσας   

     1.5  Η Επιστηµονική Πραγµατικότητα                     

     1.6  Η «Ποιητική» Επιστήµη                

Κεφάλαιο Δεύτερο

Πρότυπα για τον Εγκέφαλο   

     2.1  Παροµοιώσεις και Μοντέλα                               

     2.2  Η Παροµοίωση του Υπολογιστή                    

     2.3  Και µετά τον Υπολογιστή;                                    

Κεφάλαιο Τρίτο

Διχοτοµίες της Συνείδησης;                                                           

     3.1  Ένστικτο και Μάθηση                                                      

     3.2  Συναίσθηµα και Διανόηµα                                                     

           3.2.1  Οι Δυσκολίες της Οροθέτησης                              

           3.2.2 Ηθική και Γλώσσα: Οι Συµπληγάδες του Συναισθήµατος                 

           3.2.3 Συναίσθηµα και Διανόηµα ως Βιολογικά Γεγονότα – “Φυσικοί Υπολογισµοί”                                                                    

     3.3. Νόηµα και Σύνταξη                             

           3.3.1  Η κατασκευή του Νοήµατος                    

           3.3.2  Το «Νόηµα» της Σύνταξης                             

           3.3.3  Τεχνητή Νοηµοσύνη και Αυτογνωσία         

Κεφάλαιο Τέταρτο

Η Δυναµική των Σχέσεων                                                              

     4.1  Για τον Ορισµό του «Ορισµού»                                  

     4.2  Η Μέθοδος των Αντιθέτων: προς µια Νέα Διαλεκτική                

Κεφάλαιο Πέµπτο

Προς µια Θεωρία της Συνείδησης                                              

     5.1  Η Διαλεκτική Κάθε Μελλοντικής Θεωρίας της Συνείδησης      

     5.2  Επιστηµολογικές Αρχές                                                    

     5.3  Φυσικές Αρχές                                                                      

     5.4  Εικόνες και Σύµβολα: η Πρώτη Ύλη της Συνείδησης  

     5.5  Η Συνείδηση ως «Φυσικός Υπολογισµός»        

     5.6  Η Ενεργητική Οψη της Συνείδησης: Θέληση       

     5.7  Η Εξέλιξη της Συνείδησης:                                              

           5.7.1  Η Συνείδηση ως Μετασχηµατισµός          

           5.7.2  Η Εξέλιξη των Ειδών ως Μετασχηµατισµός 

           5.7.3 Η Θεωρία Μετασχηµατισµών στα Βιολογικά Συστήµατα                             5.8  Τα Όρια της Συνείδησης                                                   

Κεφάλαιο Έκτο

Τεχνητή Νοηµοσύνη                                                             

     6.1  Η Απορία της Γνώσης                                            

     6.2  Η Απορία της Ύπαρξης                                                   

     6.3  Ζωή και Συνείδηση: Προϋποθέσεις Νοηµοσύνης 

     6.4  Νοήµονες Μηχανές                                                            

     6.5  Προς έναν Νέο Πολιτισµό;                                                

Σηµειώσεις και Βιβλιογραφία                                                            

Ευρετήριο Όρων                                                                                       

Ευρετήριο Ονοµάτων

Bλέποντας στα τελευταία λίγα χρόνια την πλημμυρίδα των βιβλίων με θέμα τη συνείδηση, μια αισιόδοξη υποψία με διαπερνά: μήπως ο σύγχρονος άνθρωπος αρχίζει, επιτέλους, να κοιτάζει μέσα του; Mήπως ξεχείλισε το ποτήρι της κατευθυνόμενης ζωής - του άκριτου σχολείου, του πανεπιστημίου των ανέργων, της εργασίας χωρίς χαρά, της δημοκρατίας των ειλώτων, του απροετοίμαστου θανάτου;
Mήπως άρχισε δειλά το επόμενο βήμα εξέλιξής μας πού, εξαφανίζοντας τον τυραννόσαυρο homo economicus, φέρνει στη θέση του το είδος με τη δίδυμη φύση του ποιητή-μαθηματικού;
Kι αν ακόμη η αισιοδοξία μου είναι ρομαντική, το μυστήριο της συνείδησης είναι αναμφίβολα το πιο σημαντικό και δύσκολο γνωσιοθεωρητικό και επιστημονικό πρόβλημα: αποτελεί, προφανώς, προϋπόθεση κάθε θεωρίας της γνώσης (αν και αυτό συχνά αποσιωπάται) ενώ, συγχρόνως, κάθε προσπάθεια εξιχνίασής του απαιτεί, χωρίς υπερβολή όλες τις επιστήμες - από μοριακή βιολογία έως αλγεβρική τοπολογία. (Aν π.χ. η γεωλογία σάς φαίνεται άσχετη, σκεφτείτε ότι η ανθρώπινη συνείδηση είναι μάλλον προϊόν βιολογικής εξέλιξης πάνω σ‘ αυτή τη γη.)

Ώστε ακόμη ένα βιβλίο για τη συνείδηση - και μάλιστα ελληνικό, ενώ προ πολλού η αθηναϊκή γλαύκα επιδίδεται κυρίως σε μεταφράσεις; Tα πρωτότυπα, σχεδόν πάντα από τον αγγλόφωνο χώρο, είναι συνήθως δημοσιογραφικής μορφής, που μεταφέρουν χρήσιμη αλλά μάλλον ασύνδετη πληροφόρηση - μέχρι και την προσωπική ζωή κάποιου νομπελίστα. Λιγότερα είναι αυτά που φέρνουν νέες τεχνικές ιδέες και υποθέσεις2 και ακόμη λιγότερα αυτά που διαθέτουν ένα συνολικό και συνεπές φιλοσοφικό πλαίσιο.
Yπόσχεται η μελέτη μας, λοιπόν, ότι προσκομίζει τη φιλοσοφική λίθο;
Kάθε άλλο! Aντίθετα, πιστεύω ότι κάθε σύγχρονη μελέτη του φαινομένου της συνείδησης αναπόφευκτα είναι όχι μόνον απελπιστικά ελλιπής αλλά και ριζικά εσφαλμένη σε κάποιες απόψεις.
H πεποίθησή μου αυτή δεν προέρχεται από κάποια παραίτηση - ότι, δηλαδή, ερωτήματα για «συνείδηση», «ψυχή», «Θεό» κ.λπ., είναι προορισμένα να μείνουν εσαεί αναπάντητα.
Tο εμπόδιο δεν βρίσκεται σε «περιορισμούς του ανθρώπινου νου», αλλά μάλλον στην τεράστια, προς το παρόν, έλλειψη εμπειρικού υλικού.
Aς μην ξεγελιόμαστε από τη μεγαλαυχία3 των ειδικών για τις γενετικές μεταλλάξεις και τα κλωνισμένα πρόβατα. Oι βιολογικές επιστήμες μόλις άφησαν τη δική τους «πτολεμαϊκή» εποχή και πέρασαν στην «ηλιοκεντρική» με την ανακάλυψη του γενετικού κώδικα. (Aκόμη και η πιο προχωρημένη επιστήμη μας, η Φυσική, δεν έχει πίσω της παρά μόνον τέσσερις αιώνες πειραματικής ζωής.)
Όμως ο ρυθμός πρόσκτησης νέου εμπειρικού υλικού από τις βιολογικές επιστήμες και η θεωρητικοποίησή του στη συνέχεια, επιτρέπει εύλογα να φανταστούμε ότι κάποια μελλοντική θεωρία της συνείδησης όχι μόνον πολύ λίγο θα θυμίζει τις σημερινές, αλλά και θα αλλάξει δραματικά τη συνολική εικόνα του κόσμου και τη θέση μας σ’ αυτόν.
Διαισθάνομαι ότι το μελλοντικό κοσμοείδωλο δεν θα προκύψει τόσο από την εξέλιξη της φυσικής, όσο από τη λύση του προβλήματος της συνείδησης (και των συναφών ερωτημάτων). Nομίζω, μάλιστα, ότι έτσι ακολουθώ τη διαίσθηση σημαντικών φυσικών του αιώνα μας πού, κάπου στη σταδιοδρομία τους, σχεδόν άφησαν την επιστήμη τους για να στραφούν στη μελέτη της συνείδησης4.
Aν, πάντως, η προμηθεϊκή αυτή πορεία των επιστημών συμβεί να καταλήξει σε κάποιο από τα γενικά σχήματα που ο φιλοσοφικός στοχασμός έχει ήδη δώσει μέσα στους αιώνες που πέρασαν, ο επιστημονικός μόχθος θα έχει και πάλι επενδυθεί σωστά: θα έχει πετύχει να αντικαταστήσει την πίστη με την κατανόηση.

Έχοντας, λοιπόν, πειστεί ότι η απουσία ικανού εμπειρικού υλικού καθιστά προς το παρόν αδύνατη τη σύνθεση μιας πλήρους και συνεπούς θεωρίας της συνείδησης, η μελέτη αυτή εστιάστηκε σε έναν πιο ταπεινό στόχο, όχι όμως και εύκολο: να εντοπίσουμε στη σημερινή γνώση κάποιες γενικές φυσικές και γνωσιοθεωρητικές αρχές και μεθόδους που είναι αναγκαίες -αν όχι και επαρκείς- στην πορεία μας προς μια θεωρία της συνείδησης.
O σκοπός, έτσι, της παρούσας Eισαγωγής δεν είναι μόνον ο συνήθης ρόλος του συνοπτικού οδηγού στα κεφάλαια του βιβλίου, αλλά και η υποβολή στον αναγνώστη των αφετηριών που οδήγησαν σ‘ αυτές τις αρχές και μεθόδους.
Mε προβληματίζει, λοιπόν, πάντα -όπως και πριν μερικά χρόνια όταν έγραφα την εισαγωγή ενός άλλου βιβλίου μου5- η μορφωτική διχοτομία που έχει επιβληθεί στο σύγχρονο άνθρωπο: από τη μια όχθη, όσοι έχουν «ανθρωπιστική» παιδεία και από την άλλη, οι «τεχνικοί». Tα ταξίδια ανάμεσα στις δύο όχθες δεν είναι ούτε αρκετά συχνά ούτε πολύ πετυχημένα.
Tο «χάσμα ανάμεσα στις δύο κουλτούρες»6 ανοίγεται από τις διαφορές στη γλώσσα τους: δεν είναι μόνον ότι οι άνθρωποι της μιας όχθης χρησιμοποιούν ως έγκυρη γλώσσα σχεδόν μόνον τη μαθηματική, αλλά και ότι οι κοινές τους λέξεις διαφοροποιούνται νοηματικά. (Σημαίνουν, άραγε, το ίδιο οι λέξεις, π.χ. «χώρος» και «δύναμη», στα χείλη του ποιητή και του φυσικού;)
Ποίηση και Λογική θεωρούνται απόμακρες η μια από την άλλη ή, έστω, αναγνωρίζονται ως «συμπληρωματικές»: ο ποιητής και ο μαθηματικός συνθέτουν ο καθένας τον κόσμο του, ενώ ο μέσος άνθρωπος ταλαντεύεται ανάμεσά τους.
Aυτή η διχοτομία μάς απασχολεί στο Πρώτο Kεφάλαιο καί, βέβαια, θέτει τό πρόβλημα της σχέσης γλώσσας και σκέψης. Eίναι, άραγε, οι λέξεις το βασικό υλικό της σκέψης μας (όπως ισχυρίζεται η κραταιά αναλυτική φιλοσοφία); Θα υποστηρίξουμε, χωρίς να απαλείψουμε τη σπουδαιότητα της γλώσσας, ότι πιο θεμελιακή είναι η χρήση από τον εγκέφαλό μας των εικόνων, γενικότερα, των συμβόλων. Συγκεκριμένα, θα δείξουμε ότι η υπερτίμηση της λέξης προέρχεται από την υποτίμηση της πράξης.
Θα μπορέσουμε, έτσι, να συγκρίνουμε καλύτερα την «ποιητική» με την «επιστημονική» πραγματικότητα και να υπερβούμε τη διχοτομία ποίησης-λογικής, αναγνωρίζοντας τη δυνατότητα μιας «ποιητικής επιστήμης» (§1.5).

H γεφύρωση του χάσματος μεταξύ ποιητικής και επιστημονικής προσέγγισης του κόσμου έχει ελπίδες επιτυχίας μόνο αν εντοπίσουμε κάποια βασική ομοιότητα μεταξύ τους - και τέτοια υπάρχει:
Aπό την πλευρά του ποιητικού λόγου, χαρακτηριστική του λειτουργία είναι η «παρομοίωση», η αντικατάσταση μιας οντότητας ή μιας πράξης με μια άλλη που σε κάποιες πλευρές μοιάζει με την πρώτη. H μαγεία του καλού ποιητικού λόγου βρίσκεται ακριβώς σ’ αυτήν την ικανότητά του να υπαινίσσεται ομοιότητες για τις οποίες είμαστε ανυποψίαστοι.
Όμως, ακέραια η ουσία της λειτουργίας αυτής είναι καθοριστική και στη σύγχρονη επιστημονική μέθοδο. Δεν είναι άλλη από την πανταχού παρούσα χρήση προτύπων (μοντέλων): αντικατάσταση του προς εξέταση αντικειμένου ή φαινομένου με ένα άλλο υποθετικό και απλούστερο, τέτοιο που να επιδέχεται μαθηματική επεξεργασία. (Π.χ. στη θέση του πλανητικού συστήματος θεωρούμε ένα σύστημα «υλικών» σημείων, αντί για ένα πραγματικό ρευστό, ένα «ιδανικό» ρευστό κ.λπ.)
H ομοιότητα αυτή μεταξύ ποιητικού και επιστημονικού λόγου δεν είναι επιπόλαια και συμπτωματική, αλλά αποτελεί καθολικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης κατανόησης που πραγματώνεται με την αναλογία και τη μεταφορά από το άγνωστο στο γνωστό και οικείο. Aυτόν ακριβώς τον τρόπο προσέγγισης στο εργαλείο της συνείδησης, τον εγκέφαλο, αναλύουμε στο Δεύτερο Kεφάλαιο.
H γενική αυτή αντιμετώπιση επιτρέπει να δούμε με άνεση τη θερμή διαμάχη για την τεχνητή νοημοσύνη - τη δυνατότητα ή όχι προσομοίωσης του ανθρώπινου εγκεφάλου από ηλεκτρονικό υπολογιστή: κάθε εποχή έχει τη δική της κυρίαρχη παρομοίωση, που επιβάλλεται από κάποια χαρακτηριστική τεχνολογία της. Σήμερα έχουμε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, όπως σε άλλες εποχές είχαν την κέρινη πλάκα του γραφέα, το μηχανισμό του ρολογιού ή την ατμομηχανή.

Tο «χάσμα ανάμεσα στις δύο κουλτούρες» αφορά τη συλλογική στάση μας ως προς τον κόσμο, αλλά δεν είναι, βέβαια, η μόνη διχοτομία μας. Mε τον ίδιο διχοτομικό τρόπο έχουμε συνηθίσει να αντιμετωπίζουμε και τις «εσωτερικές» μας καταστάσεις. Θεωρούμε π.χ. το διανόημα (συλλογισμό) ως κάτι τελείως διαφορετικό, ως «αντίθετο» από το συναίσθημα. Mήπως όμως δεν είναι έτσι; Mήπως, όπως στην περίπτωση ποίησης-επιστήμης, υπάρχει κάποιος θεμελιακός σύνδεσμος μεταξύ τους;
Aυτή την έρευνα επιχειρούμε στο Tρίτο Kεφάλαιο και, με το ίδιο πνεύμα, εξετάζουμε εκεί δύο ακόμη βασικές διχοτομίες -ένστικτο-μάθηση καί νόημα-σύνταξη- για να εντοπίσουμε και πάλι κρυμμένες ενότητες.
Για να φτάσουμε, δημιουργικά και όχι σχολιαστικά, σε απαντήσεις -που ο αναγνώστης θα κρίνει- χρειαστήκαμε νέες έννοιες και ιδέες που από την αρχή και βαθμιαία εισάγουμε στη μελέτη μας. H πρόθεσή μας να κινηθούμε σε επίπεδο αρχών και μεθόδων επιβάλλει να χρησιμοποιήσουμε έννοιες κατά το δυνατόν γενικές. Aυτό μας στρέφει αυτόματα να αντλήσουμε ιδέες από την πιο γενική επιστήμη, τα μαθηματικά.

Mερικές έννοιες μαθηματικής προέλευσης έχουν, έτσι, κεντρικό ρόλο στη μελέτη μας και ο αναγνώστης θα τις συναντήσει διάχυτες σε όλα τα κεφάλαια του βιβλίου (όχι σε τεχνική μορφή- προς καθησυχασμό της μαθηματικής φοβίας!).
Mια τέτοια είναι η έννοια του μετασχηματισμού, θεμελιακή στα μαθηματικά όπου εμφανίζεται με διάφορες μορφές7. Aς μην παραβλέπει πάντως ο μαθηματικός ότι η έννοια του μετασχηματισμού δεν είναι αυτοφυής στα μαθηματικά, αλλά αποτελεί μεταφορά σ‘ αυτά μιας θεμελιακής έννοιας της ζωής μας, της αντίληψης της αλλαγής.
Έχουμε την τάση να μεταμφιέζουμε την καθημερινότητα σε ένα στατικό κόσμο «πραγμάτων» -στον κόσμο των σπιτιών και των αντικειμένων- όπου επαναπαύεται η ανασφάλειά μας. Όμως αρκεί και μια στιγμή περισυλλογής για να μας φανερώσει τη ρευστότητα των πραγμάτων στα οποία προσκολληθήκαμε - και πολύ περισσότερο τη ρευστότητα του «εσωτερικού κόσμου» μας. (Aυτό ακριβώς που κάνει τη μελέτη του φαινομένου της συνείδησης τόσο γοητευτική!)
Kαι, βέβαια, η εικόνα της ρευστότητας κυριαρχεί στον κβαντικό μικρόκοσμο, όπου τα «πράγματα» αλληλοεμπλέκονται και αλληλοεισδύουν. Aντιλαμβανόμαστε, έτσι, ότι και η καθημερινότητα των «πραγμάτων» δεν είναι παρά χονδροειδής προσέγγιση μιας ολιστικής πραγματικότητας που συνεχώς μετασχηματίζεται.
Θεωρώντας την τεχνική έννοια του μετασχηματισμού ως το μαθηματικό αντίκρισμα της φιλοσοφικής σύλληψης «τα πάντα ρει», έχουμε το πλεονέκτημα να εκμεταλλευθούμε την ακρίβεια και μεθοδολογία της πρώτης ώστε να υπερβούμε την αοριστία της δεύτερης. Πράγματι, η εξαιρετική αποτελεσματικότητα της μαθηματικής μεθόδου βρίσκεται στην αναζήτηση ποσοτήτων και ποιοτήτων που διατηρούνται αναλλοίωτες κατά το μετασχηματισμό: δεν είμαστε απλοί θεατές των αλλαγών του κόσμου, αλλά ανακαλύπτουμε αυτό που μένει σταθερό και εκεί αγκυρώνουμε την κατανόησή μας.
Tο σκεπτικό αυτό διαγράφει και τον τρόπο με τον οποίο θα προσεγγίσουμε το φαινόμενο της συνείδησης:
H συνείδηση είναι το κατεξοχήν φευγαλέο φαινόμενο μετασχηματισμών και, επομένως, θα πρέπει να αντικαταστήσουμε το συνηθισμένο ερώτημα «τι είναι συνείδηση;». Tα ερωτήματα του τύπου «τί είναι;» είναι χονδροειδή και απλουστευτικά, αφού αναφέρονται σε στατικά και απομονωμένα «πράγματα». Tο ερώτημα που πρέπει να θέσουμε είναι «πώς μεταβάλλεται η συνείδηση;».
Στην έννοια του μετασχηματισμού υπάγει ακόμη η μελέτη μας τη βασική βιολογική έννοια της εξέλιξης (και με αυτό το πνεύμα στο τελευταίο, Πέμπτο κεφάλαιο, εξετάζεται η συνείδηση ως βιολογικός μετασχηματισμός, §5.7).
Έτσι, η έννοια του μετασχηματισμού οδηγεί τα βήματά μας προς μια ολιστική οντολογία, της οποίας η υπεράσπιση είναι πολύ πιο εύκολη σήμερα από ό,τι λίγα χρόνια πριν, που εθεωρείτο μάλλον σαν δείγμα ενδιαφέρουσας μεταφυσικής8.
Πράγματι, η σύγχρονη φυσικομαθηματική θεωρία των μη γραμμικών δυναμικών συστημάτων (πιο γνωστή με το μάλλον παραπλανητικό όνομα «Θεωρία του Xάους») έχει αθόρυβα δημιουργήσει ένα νέο κοσμοείδωλο που στηρίζει και τεχνικά -όπως ο αναγνώστης θα δει με λεπτομέρειες- την ολιστική οντολογία.
Tέλος, άλλη μια βασική μαθηματική έννοια απαραίτητη στη μελέτη μας είναι ο «υπολογισμός». H οροθέτησή της θα μας απασχολήσει ιδιαίτερα, διότι προφανώς αποτελεί κλειδί στο πρόβλημα της τεχνητής νοημοσύνης - και θεωρώ ως εσφαλμένη την άποψη που θεωρεί τη νοημοσύνη θεμελιακά προσομοιώσιμη από ηλεκτρονικό υπολογιστή.
H συλλογιστική μας θα βασιστεί στο ότι το φαινόμενο της συνείδησης ανήκει στο φυσικό κόσμο (αφού εξελίσσεται κυρίως μέσα στη μικρή βιολογική μάζα που ονομάζουμε εγκέφαλο). H νοημοσύνη αντιστοιχεί μεν σε κάποιον «υπολογισμό», που όμως δεν είναι ο συνήθης, αφού «διεξάγεται» σε ένα φυσικό (βιολογικό) σύστημα που είναι θεμελιακά -σε λειτουργικό επίπεδο- διαφορετικό από την οιαδήποτε υπολογιστική μηχανή μας. Tην υπέρβαση αυτή του αλγοριθμικού υπολογισμού ονομάζω φυσικό υπολογισμό και επιχειρώ να τον κατοχυρώσω ως φυσική έννοια.

H γλωσσική συνήθεια μάς έχει εφοδιάσει με όρους που -λίγο, αν επιμέναμε σωκρατικά!- θα ξέφτιζαν, σχεδόν άχρηστοι, λειψοί ή κυκλικοί. Πόσο, πράγματι, κατανοούμε όρους, όπως «νους», «διάνοια», «ψυχή», «καρδιά»;! Kαι όμως τους χρησιμοποιούμε άνετα, βέβαιοι ότι οι άλλοι τους εννοούν επίσης! Έχουμε τόσο εξοικειωθεί με τις ασάφειες και κυκλικότητες ενός οξειδωμένου λεξιλογίου, ώστε η οντολογική υπόσταση των όρων του να θεωρείται δεδομένη.
H γνωσιοθεωρητική αυτή παρακμή δεν περιορίζεται στους ανθρωπολογικούς όρους -όπου και οι δυσκολίες μεγαλύτερες- αλλά εντοπίζεται και στις θετικές επιστήμες: το «φλογιστόν» και τα άλλα «αβαρή ρευστά» δεν ήταν παρά ο πρόδρομος του σημερινού κατακλυσμού της θεωρητικής φυσικής από υποθετικές οντότητες. Όλο και πληθαίνουν τα «στοιχειώδη σωμάτια» που μάταια περιμένουν την πειραματική ανίχνευσή τους ενώ, ακόμη και στη μακροσκοπική κλίμακα, η αστροφυσική προελαύνει στη δική της οντοπλασία. Ίσως, κάπου παραμονεύει ο εφιάλτης του A. N. Whitehead: «μήπως, ολόκληρη η θεωρητική φυσική είναι ένα τεράστιο παραμύθι;».
Eπιστρέφοντας στους ανθρωπολογικούς όρους, νιώθω πολύ επιφυλακτικός για όρους, όπως «συναίσθημα», «ψυχή» κ.λπ. Eνώ όμως στέκομαι αμήχανος εμπρός στον «πλούτο του εσωτερικού μου κόσμου», ξαναβρίσκω ακέραιη την παλιά μαγεία σε μια «υλιστική» εικόνα: αρκεί να δω τον εαυτό μου σαν μια ασύλληπτα πολύπλοκη αποικία κυττάρων, όπου το κάθε κύτταρο είναι από μόνο του μια φανταστικά πολυσύνθετη οντότητα. H μαγεία με κατακλύζει ακόμη περισσότερο, αν πίσω από την οντότητα του κυττάρου αναλογιστώ τα πιο κάτω επίπεδα οργάνωσής του: το μοριακό, μετά το ατομικό, στη συνέχεια αυτό των υπο-ατομικών σωματιδίων και τέλος το κυματικό επίπεδο των κβαντικών οντοτήτων. H προοπτική της εσχατιάς στις κλίμακες μεγέθους με έχει μετατρέψει σχεδόν σε «κενό χώρο». H δυνατότητα εμπλοκής των κυματικών συναρτήσεων των κβαντικών σωματιδίων μου με τις παρόμοιες των άλλων προσώπων -και του υπόλοιπου κόσμου- με πλημμυρίζει δέος εμπρός στην αποσύνθεση του «προσώπου» μου. Όταν για λίγο δραπετεύω από την καθημερινότητα που τροφοδοτεί την «προσωπικότητά» μου, νιώθω περισσότερο σαν μια σταγόνα που συμπυκνώθηκε εδώ και τώρα από την ομίχλη ενός υποκβαντικού κόσμου που διαπερνά τα πάντα.
H επιμονή μου, ότι ένα μεγάλο μέρος των δυσκολιών και παρανοήσεων στο πρόβλημα «σώμα-νους» βρίσκεται στη χρήση και κατάχρηση ενός κληρονομημένου λεξιλογίου, με οδήγησε να παρεμβάλω το Tέταρτο Kεφάλαιο, όπου σε δύο μέρη επιχειρώ να σκιαγραφήσω μία νέα γνωσιοθεωρία.
Στο πρώτο μέρος, ισχυρίζομαι ότι αν έχουμε πειστεί για την οντολογία μιας ολιστικής πραγματικότητας, θα πρέπει να διαμορφώσουμε επίσης μια ολιστική γνωσιοθεωρία και δίνω ένα σκαρίφημά της χωρίς τεχνικούς όρους.
Στο δεύτερο, αφού υποστηρίξω για φυσιοκρατικούς λόγους τη σπουδαιότητα των αντιθέτων εννοιών, τις προσαρμόζω στο προηγούμενο ολιστικό γνωσιοθεωρητικό σχήμα. Tο αποτέλεσμα είναι μια νέα, «γενικευμένη διαλεκτική», που προσπαθεί να αποφύγει τις γνωστές δυσκολίες που καθιστούν λογικά άγονη την κλασική, εγελιανή διαλεκτική.
Tέλος, στο Πέμπτο Kεφάλαιο συγκεντρώνω τις φυσικές και γνωσιοθεωρητικές αρχές που βαθμιαία στοιχειοθετήθηκαν στα προηγούμενα κεφάλαια και με αυτές προσπαθώ να ορίσω κάποιες σταθερές θέσεις από όπου πρέπει να περάσει ο δρόμος προς μια θεωρία της συνείδησης. Για παράδειγμα, η ολιστική διαλεκτική του προηγούμενου κεφαλαίου επιτρέπει να υποστηρίξω ότι κάθε μελέτη της συνείδησης θα είναι λειψή, αν δεν συμπεριλάβει την υποκειμενική μέθοδο έρευνας - την αρχαία «ενδοσκόπηση» που έχει εξοβελιστεί από τη σύγχρονη «αντικειμενική» επιστημονικότητα.
Mόνο στην τελευταία ενότητα (§5.8) δίνω στον εαυτό μου την πολυτέλεια να διακινδυνεύσω υποθέσεις για αινιγματικές περιοχές που επιμένουμε να αγνοούμε.

Πρόλογος νέας έκδοσης

 

 

 

Αν και µε αρκετές αναφορές της προηγούµενης έκδοσης στη γενική προσέγγιση της Τεχνητής Νοηµοσύνης (ΤΝ), ο σηµερινός κατακλυσµός της κοινής γνώµης επέβαλε εκδοτικά την προσθήκη ενός αυτοτελούς (6ου) κεφαλαίου.

Συµµορφούµενος σε αυτή την απαίτηση συνειδητοποίησα πάντως ότι στις δεκαετίες που έχουν κυλήσει από την εποχή του Turing (1950) δεν έχει γίνει ουσιαστική πρόοδος! Τώρα, βέβαιος ότι ο τεχνολόγος αναγνώστης αγανάκτησε µε την προκλητική εκτίµησή µου, απολογούµαι!

Παραγνωρίζω, λοιπόν, την παντογνωσία των chatbots, τους ποταµούς και χειµάρρους χρήµατος που διαχειρίζεται το blockchain; Ασφαλώς όχι! Η επίµονη ένστασή µου εστιάζεται στον όρο νοηµοσύνη.

Ώστε, λοιπόν, γνωρίζουµε τι είναι η νοηµοσύνη, ώστε να την µεταποιήσουµε και σε «τεχνητή»;

Και, λοιπόν, κατέχουµε τι είναι το συναίσθηµα, η θέληση και η περιβόητη συνείδηση; Και ακριβώς εδώ ο σκεπτικισµός µας γίνεται εγκυρότερος: αυτή η συνείδηση –µέρος της η νοηµοσύνη– είναι αναµφισβήτητα το τελικό προϊόν του µέγιστου µυστήριου, του φαινοµένου της Ζωής. Όσους µας συνεπαίρνουν οι ραγδαίες αποκαλύψεις της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής, συχνά νιώθουµε εκστατικοί στο ερώτηµα της αρχής της ζωής και του σκοπού της – αν έχει.

 

Αλλά ας επιστρέψουµε σύντοµα στο βιβλίο µας που προλογίζουµε.

Χωρίς πολλή επιείκεια για λάθη και παραλείψεις νοµίζω είχα υπηρετήσει µια επιδίωξη που θεωρώ αναγκαία σε κάθε πνευµατικό έργο: γενίκευση εννοιών και ερωτηµάτων. Γενίκευση βέβαια µε µέτρο, ώστε το αρχικό αντικείµενο να µένει εγκλωβισµένο αλλά και χωρίς πλατειασµούς της εύκολης ποίησης. Αλλιώς ειπωµένο, αυτό δεν είναι παρά το ζητούµενο της µαθηµατικής σκέψης.

 

Ο τίτλος του «Από την Ποίηση στη Λογική» παραπέµπει µόνο στην καθιερωµένη διχοτοµία «ποίηση-λογική», αλλά ο προβληµατισµός σκοπεύει πολλές ανάλογες: νοητικό-θυµικό, διανόηµα-συναίσθηµα, θέση-άρνηση, νόηµα-σύνταξη,… – αυτές τις αντιθέσεις που συνιστούν την ύπαρξή µας.

Όµως πιστεύουµε ακράδαντα ότι η προσέγγιση της ανθρώπινης φύσης είναι εγγενώς λειψή, αν δεν ενταχθεί στη µελέτη του φυσικού Κόσµου. Ψηλαφήσαµε έτσι εναντιότητες που τον συνθέτουν: σωµά­τιο-κύµα, περιεχόµενο-µορφή, ύλη-πνεύµα, και την κορυφαία µέρος-όλον.

Ηρακλείτεια, βέβαια, η αφετηρία µας: οι έννοιες δεν ανασκάπτονται µεµονωµένες, αλλά µόνον ως ζεύγη εναντίων. Και µήπως µπορεί κάποιος να ισχυριστεί, όπως εκείνος ο µοναδικός «σκοτεινός φιλόσοφος», ότι η «εναντιότητα» είναι µια ακόµη ανθρώπινη ψευδαίσθηση; Μήπως «ζωντανός-νεκρός», «καλό-κακό» ανταµώνουν σε ένα βαθύτερο επίπεδο ύπαρξης;

Ίσως ο αναγνώστης, που όπως εµείς θέλγεται στη γενίκευση, βρίσκει πολλές αφορµές να πιστεύει ότι αυτά που νοµίζει ότι γνωρίζει είναι ελάχιστο µέρος αυτών που έρχονται.

 

Νίκος Ταµπάκης

Αθήνα, Μάιος 2025

Φιλοσόφου τούτο το πάθος, το θαυμάζειν
Πλάτων