Ο Ηλιά Έρενμπουργκ υπήρξε πολυγραφότατος, ωστόσο αξίζει να γίνει ειδική αναφορά στο μνημειώδες έργο που συνέγραψε τη δεκαετία του 1960, με τίτλο «Άνθρωποι, χρόνια, ζωή». Με αυτό το έργο, ολοκλήρωσε το λογοτεχνικό του ταξίδι, στήνοντας ένα μνημείο για τους ανθρώπους που συνάντησε. Πρόκειται για την εκτενή καταγραφή των προσωπικών βιωμάτων του συγγραφέα, σε μορφή απομνημονευμάτων, όπως και για την αποτύπωση της συλλογικής μνήμης, στην εκδοχή του πολιτικού και ιδεολογικού στοιχείου, όπως αποτυπώθηκε στον ίδιο τον Έρενμπουργκ. Η προσωπική διαδρομή του συγγραφέα έχει ως φόντο έναν καμβά που συντίθεται από τα ιστορικά γεγονότα της πολυτάραχης εποχής, τα οποία εκτυλίχθηκαν στο πρώτο μισό του περασμένου αιώνα. Η γραφή του χαρακτηρίζεται από διεισδυτικότητα και οξυδέρκεια, καθώς και διάθεση κριτικής, χωρίς να αποτελεί αυτοσκοπό του η ανάπτυξη πολεμικής. Οι πληροφορίες που παρατίθενται παραπέμπουν σε στοιχεία μυθοπλασίας, αλλά στην πραγματικότητα είναι η κειμενική εγγραφή της μορφής του ίδιου του συγγραφέα και η σκιαγράφηση της σχέσης του με τη λογοτεχνία σε έναν κόσμο που χαρακτηριζόταν από ιδεολογική πόλωση. Τα απομνημονεύματα του Έρενμπουργκ χαρακτηρίζονται από θεμελιώδη αμφισημία, καθώς ο ίδιος κινούνταν πάντοτε στα σύνορα διαφόρων συμπάντων, τόσο φυσικών όσο και ψυχικών.  Όπως επισήμανε και ο ίδιος: «Δεν έχω πρόθεση να διηγηθώ με τη σειρά τους τα γεγονότα του παρελθόντος – δεν θα μ' άρεσε να ανακατέψω τα όσα γίνανε πραγματικά με τα πλάσματα της φαντασίας μου· έχω γράψει, άλλωστε, πολλά μυθιστορήματα όπου οι προσωπικές μου αναμνήσεις, αποτέλεσαν την πρώτη ύλη για κάθε είδους προεκτάσεις. Θα μιλήσω για τούτον ή τον άλλον άνθρωπο, για τούτον ή τον άλλο χρόνο, παρεμβάλλοντας σε αυτά που κράτησε η μνήμη μου και τις σκέψεις μου για το παρελθόν». Ο συγγραφέας, διανύει μια εποχή μηδενιστικού σκεπτικισμού, όπως σημειώνουν όλοι οι μελετητές των έργων του και οι βιογράφοι του και ο οποίος αντανακλάται σε μια γενικευμένη σάτιρα, που δεν χαρίζεται απέναντι σε κανένα γεγονός ή χαρακτήρα. Ο Έρενμπουργκ, άλλοτε άμεσα κι άλλοτε έμμεσα, εκδηλώνει το κατασταλαγμένο όραμα για ένα παρελθόν που -εμμέσως πλην σαφώς- αποτελεί καταγγελία για το παρόν και ένα βουβό κάλεσμα για ένα διαφορετικό μέλλον. Δεν γράφει απλά μια μαρτυρία για τους νεκρούς, κάνει κάτι περισσότερο από αυτό: δίνει ένα μήνυμα στους ζωντανούς. Αν και το έργο δεν θα μπορούσε εύκολα να χαρακτηριστεί ουμανιστικό με τυπικά κριτήρια, θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρο και προκρίνει την αγάπη και την αρμονική συμβίωση ως ύστατο καταφύγιο της ανθρωπινότητας.

Ο Ηλία Έρενμπουργκ ήταν διακεκριμένος Ρώσος συγγραφέας, ποιητής και δημοσιογράφος εβραϊκής καταγωγής. Γεννήθηκε στο Κίεβο, στις 14 Ιανουαρίου του 1891, και πέθανε στη Μόσχα, στις 31 Αυγούστου του 1967. Δεκαπέντε χρονών εντάχθηκε σε σοσιαλιστικές οργανώσεις, πιάστηκε, φυλακίστηκε, εκτοπίστηκε, διέφυγε στη Μόσχα και από ’κεί, τον Δεκέμβριο του 1908, δεκαεφτά μόλις ετών, έφθασε στο Παρίσι. Εκεί γνώρισε τον Λένιν, τον Λουνατσάρσκι, την Καλλοντάι και πολλούς άλλους αυτοεξόριστους επαναστάτες, με τους οποίους έζησε και συνεργάστηκε έως τον Ιούλιο του 1917, που ανατράπηκε το τσαρικό καθεστώς και γύρισε στη Ρωσία.

Τα χρόνια που έζησε στην Πόλη του Φωτός είχαν καθοριστική επίδραση στη διαμόρφωση της πνευματικής, καλλιτεχνικής και δημοσιογραφικής προσωπικότητάς του. Γνώρισε τη γαλλική κουλτούρα και έγραψε το πρώτο του αντιπολεμικό μυθιστόρημα, τη σάτιρα της αστικής κοινωνίας, βίωσε το προανάκρουσμα, το ξέσπασμα και τα πρώτα χρόνια του Αʹ Παγκοσμίου Πολέμου, ανακάλυψε το δημοσιογραφικό δαιμόνιό του ως ανταποκριτής ρωσικών εφημερίδων με πύρινα άρθρα ενάντια στο παράλογο μακελειό του πολέμου. Επίσης, δημοσίευσε την πρώτη ποιητική συλλογή του και άρχισε να μεταφράζει Γάλλους ποιητές, σύγχρονους και παλαιότερους.

Επιστρέφοντας στη Ρωσία, συμμετείχε ενεργά στην Οκτωβριανή Επανάσταση και στα συγκλονιστικά γεγονότα που ακολούθησαν έως την εδραίωση του πρώτου στην ιστορία σοσιαλιστικού κράτους.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 γύρισε ξανά στο Παρίσι ως δημοσιογράφος, ανταποκριτής σοβιετικών εφημερίδων. Με αυτή την ιδιότητα πήγε στην Ισπανία και βίωσε από κοντά την τραγωδία του Εμφυλίου Πολέμου και την ήττα της δημοκρατίας. Ζώντας στο Παρίσι, παρακολούθησε την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη και την απροθυμία των κυβερνήσεων των δημοκρατικών χωρών να την αντιμετωπίσουν. Έζησε το προμήνυμα και την έναρξη του Βʹ Παγκοσμίου Πολέμου, την πτώση της Γαλλίας, τον Ιούνιο του 1940, και τη γερμανική κατοχή στο Παρίσι, έως τον Ιούνιο του 1941, που επέστρεψε στη Ρωσία, ύστερα από τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση. Τα γεγονότα που οδήγησαν στην ήττα της Γαλλίας περιγράφει στο σημαντικό μυθιστόρημά του Η πτώση του Παρισιού.

Γυρίζοντας στη Ρωσία, στρατεύτηκε και, ως πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας του στρατού Κόκκινος Αστέρας, έζησε και εξέφρασε, με πλήθος πύρινα άρθρα, αλλά και με το μεγάλο μυθιστόρημά του, Θύελλα (1949), εκείνη τη γιγάντια μάχη για τη συντριβή του φασισμού.

Στα μεταπολεμικά χρόνια έζησε τον Ψυχρό Πόλεμο, που ακολούθησε τον θερμό, και συμμετείχε ενεργά στον αγώνα για την αποτροπή ενός άλλου πολέμου, ως ένα από τα κορυφαία μέλη του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης, με Πρόεδρό του τον Φρειδερίκο Ζολιό Κιουρί. Με το μυθιστόρημά του Ένατο Κύμα (1952) περιγράφει την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Στα χρόνια αυτά βίωσε την εντεινόμενη σταλινική καταπίεση και ήταν ο πρώτος σοβιετικός συγγραφέας που άσκησε κριτική στην ηθική του σταλινισμού, με το μυθιστόρημά του Τα χιόνια λιώνουν (1954). Στη διάρκεια της ζωής του, ο Έρενμπουργκ γνώρισε μεγάλες καλλιτεχνικές, πνευματικές και επιστημονικές προσωπικότητες και συνδέθηκε μαζί τους με διαρκή φιλία.

Λίγο πριν από το τέλος της πολυτάραχης ζωής του έγραψε το μεγάλο αυτοβιογραφικό έργο του Άνθρωποι Χρόνια ζωή, ένα συναρπαστικό αφήγημα όπου, με την αυτοματική λειτουργία της μνήμης, χωρίς αφηγηματική αλληλουχία, ανακαλεί, αναβιώνει και αναστοχάζεται, με κατασταλαγμένη πια σοφία, τους ανθρώπους, τα κοσμοϊστορικά γεγονότα και γενικά τη ζωή στα ταραγμένα χρόνια που έτυχε να ζει και να ενεργεί ως άνθρωπος και ως καλλιτέχνης. Αυτό το πολύ σημαντικό έργο μετέφερε στη γλώσσα μας από τα ρωσικά ο Άρης Αλεξάνδρου.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ Το βιβλίο αποτελεί συντομευμένη μορφή του πρωτοτύπου.